Gaat het Duits voorzitterschap de Europese Grondwet redden?

Vanaf 1 januari 2007 is het de beurt aan Duitsland om de Europese Raad zes maanden voor te zitten. Duitsland is de grootste lidstaat van de Europese Unie. Het combineert de komende maanden het voorzitterschap van de Europese Raad met het voorzitterschap van de G8. Velen hopen dat het Duits voorzitterschap de EU op weg zet om uit de impasse te raken die ontstaan is rond de Europese Grondwet.

Het Duitse voorzitterschap zal te kort zijn om de Europese Grondwet te redden, want eerst moet de uitslag van de Franse presidentsverkiezingen in mei worden afgewacht. Maar Duitsland wil op de Europese Top in juni wel een akkoord bereiken over een scenario. Duitsland heeft daartoe heel wat troeven in handen: het is de grootste lidstaat en de economische motor van de Europese Unie. Samen met Frankrijk vormt het traditioneel de as van de Unie, en anders dan Frankrijk hoeft het geen rekening te houden met een nee-stem van de bevolking. De Duitse regering verenigt momenteel ook de twee belangrijkste Europese politieke families.

Nadat Duitsland het scenario heeft uitgewerkt, moet het Franse voorzitterschap in 2008 de klus klaren, want voor de Europese verkiezingen van 2009 moet alles in kannen en kruiken zijn. Aldus tenminste de Duitse Bondskanselier Angela Merkel.

Wat betekent echter “de Europese Grondwet redden”? De Europese Grondwet moest op de eerste plaats de neoliberale constructie van Europa legitimeren. Anders had men zich de moeite kunnen besparen van het samenroepen van een Conventie, het plechtig afkondigen van een Grondwet en het organiseren van referenda, en zich beter beperkt tot een eenvoudige aanpassing van de bestaande verdragen zonder al te veel ruchtbaarheid, zoals vroeger gebruikelijk was.

In die zin is de operatie Grondwet onherroepelijk mislukt, nadat de bevolking in Frankrijk en Nederland “neen” heeft gestemd als afwijzing van de neoliberale en ondemocratische constructie van de Europese Unie. Dit heeft geleid tot een diepe crisis, want het legitimiteitsverlies van de EU is niet beperkt tot twee recalcitrante lidstaten. Deze mislukking zal onder Duits voorzitterschap niet worden “opgelost”, en is onoplosbaar zolang de weerbaarheid van de publieke opinie tegen het neoliberalisme niet gebroken wordt.

De crisis rond de Europese Grondwet is echter ook de uitdrukking van onenigheid in de schoot van de Europese politieke en economische elites: er is een gordiaanse knoop ontstaan van historische gevoeligheden en geopolitieke belangen.

Welke relatie wil Europa met Amerika? Onder de vorige Bondskanselier, de sociaaldemocraat Schröder, keerde Duitsland zich tegen de Amerikaanse interventie in Irak en volgde een meer autonome Europese koers, gekoppeld aan een bondgenootschap met Putins energierijke Rusland. Dat was niet naar de zin van de “nieuwe lidstaten”, die nog een appeltje te schillen hebben met Rusland, en Amerika zien als de grote sterke broer. Daarop duwde Schröder het plan door van een pijplijn op de bodem van de Baltische zee, rechtstreeks van Rusland naar Duitsland, om de “nieuwe lidstaten” heen.

De nieuwe Duitse bondskanselier, de christendemocraat Angela Merkel, zelf afkomstig uit het voormalige Oost-Duitsland, ziet het anders: het bondgenootschap met de Verenigde Staten is van fundamenteel belang voor de stabiliteit van de neoliberale wereldorde. Tegenover Rusland wordt een kritischer houding aangenomen.

Een eerste test komt er al snel, want onder het aflopend Fins voorzitterschap van de Europese Unie mislukte de vernieuwing van het samenwerkingsverdrag tussen de Europese Unie en Rusland. Polen was de spelbreker, onder voorwendsel dat Rusland eerst het embargo tegen de import van vlees uit Polen moest opheffen. Duitsland moet deze knoop ontwarren, maar al snel brak er onenigheid uit tussen bondskanselier Merkel en haar sociaaldemocratische minister van Buitenlandse Zaken hoe hard het spel met Rusland moet gespeeld worden. Minister Frank-Walter Steinmeier wil zaken doen in Moskou, en heeft de ogen gericht op het Oosten: op Roemenië en Bulgarije die op 1 januari toetreden tot de EU, op Kosovo waarvan het statuut in de komende maanden moet geregeld worden, maar vooral verder, naar Centraal-Azië en landen als Kazachstan met grote energievoorraden. Hij wil de relaties met Rusland en Centraal Azië niet ondergeschikt maken aan mensenrechten. Men mag er gif opnemen dat dit niet het laatste incident was in de schoot van het Duitse voorzitterschap tussen de christendemocratische kanselarij en het sociaaldemocratisch ministerie van buitenlandse zaken.

De driehoeksverhouding Amerika-Europa-Rusland is gekoppeld aan de vraag hoe sterk de Europese Unie zelf politiek en militair moet worden uitgebouwd. Deze laatste discussie wordt momenteel gevoerd aan de hand van de eventuele toetreding van Turkije.

De Europese Unie kan nooit een grootmacht worden indien de bevolking zich er niet mee identificeert, en daartoe heeft de Europese Unie een identiteit en grenzen nodig (“Een politiek bouwwerk zonder grenzen is niet levensvatbaar”, aldus de verklaring van de Duitse regering naar aanleiding van het voorzitterschap). Gaat dit niet definitief verloren wanneer een groot “vreemd” land als Turkije opgenomen wordt? Is het niet beter de Europese Unie te beperken tot een sterke economische kern omringd door perifere minder ontwikkelde gebieden, of kan dergelijke tweedeling binnen de Unie worden georganiseerd, met een kerngroep rond de Euro? Moet niet eerst een grotere densiteit van supranationale instellingen worden bereikt alvorens nieuwe lidstaten het besluitvormingsproces onvermijdelijk ingewikkelder maken? En hoe lang kan men dan wachten, want op de laatste Europese Raad bleek het opgeven van het vetorecht van de lidstaten inzake justitie en binnenlandse zaken al geen haalbare kaart.

Angela Merkel heeft duidelijk haar voorkeur uitgesproken voor een geprivilegieerd partnerschap met Turkije, eerder dan Turks lidmaatschap. De christendemocratie is gehecht aan de christelijke ziel van Europa, en kiest traditioneel voor de inbedding van Duitsland in een politiek sterke Europese Unie (Kohl offerde er zelfs de Duitse mark voor op). Angela Merkel mag zich gesteund voelen door de publieke opinie: volgens de laatste Eurobarometer kan slechts 16 procent van de Duitse kiezers zich Turkije voorstellen als EU-lidstaat.

De sociaaldemocratische coalitiepartner ziet het echter anders: het energierijke Centraal Azië lokt. De Duitse wereldkampioen export heeft energie nodig, en onderaannemers met lage lonen. SPD-voorzitter Beck heeft zich dus uitgesproken voor de toetreding van Turkije, wat de Europese Unie rechtstreekse grenzen zou geven met het walhalla van de gas en olie.

Als compromis kwam uit de bus dat het Duits voorzitterschap formeel de toetredingsonderhandelingen met Turkije verder zet. De Europese Raad besliste in december wel de onderhandelingen over hoofdstukken betreffende het vrij economisch verkeer stil te leggen, omdat Turkije de afspraken in het kader van de douane-unie met de EU niet nakomt tegenover één van de lidstaten, Cyprus. Volgens Angela Merkel zullen onder Duits voorzitterschap in de onderhandelingen een tweetal nieuwe hoofdstukken geopend worden.

De discussie over Turkije zal nog veel stof doen opwaaien, en wordt een belangrijke factor in de Franse presidentsverkiezingen. De rechtse kandidaat Sarkozy is alvast tegen de toetreding. De Franse grondwet voorziet ook sinds kort dat iedere nieuwe toetreding tot de EU er moet voorgelegd worden in een referendum. De eerste kandidaten die deze hindernis moeten nemen zijn Kroatië en Macedonië.

In discussies wordt herhaaldelijk verwezen naar de “uitbreidingsmoeheid” bij de publieke opinie. Veel mensen associëren de uitbreiding van de Europese Unie met sociale dumping, wat gelet op de neoliberale constructie van de Europese eenmaking niet onterecht is.

De Europese leiders beslisten op de Europese Raad in december in geval van nieuwe toetredingen strenger op te treden: de kwaliteit van het gerechtelijk apparaat en de strijd tegen corruptie komen op tafel zodra onderhandelingen starten, en de datum voor een eventuele toetreding wordt pas op het einde van het onderhandelingsproces bepaald. Bovendien weegt bij elke uitbreiding meer of de EU zelf wel klaar is voor een nieuwe toetreding. De Raad ging niet zover als Commissievoorzitter Barroso die vindt dat verdere uitbreiding niet kan zolang de kwestie van de Grondwet niet geregeld is.

De Italiaanse premier Romano Prodi vond dat ook Servië erbij hoort, maar dat zag Nederland niet zitten zolang Mladic niet is uitgeleverd aan het Tribunaal in Den Haag. Polen vond dan weer dat ook de Oekraïne, Moldavië en Georgië erbij horen.

Energie speelt duidelijk een belangrijke rol in al deze debatten. De groeiende economische rol van energieverslinders zoals China en India heeft de prijzen van grondstoffen en energiebronnen op de wereldmarkt omhooggeduwd, met als gevolg dat de leveranciers sterker staan. De economische wereldmachten strijden om de controle over deze grondstoffen en energiebronnen.

De Europese Commissie had een plan klaar om de Europese energiemarkt verder te liberaliseren: de energiemaatschappijen in de verschillende lidstaten moesten opgesplitst worden in leveranciers en beheerders van de transportinfrastructuur, en er moest een Europese regulator komen. Die vlieger gaat voorlopig niet op, omdat Duitsland en Frankrijk niet bereid zijn hun nationale kampioenen, respectievelijk het Duitse E.ON en RWE en het Franse GdF en EdF te slachtofferen. Economische reuzen vormen een concurrentievoordeel dat Europa als zodanig nog niet te bieden heeft. Op een Europese top in maart wordt dit verder bekeken.

Al deze thema’s zullen mede bepalend zijn voor het debat over de herlancering van de Europese Grondwet. Allicht komt er een voorstel uit de bus van een meer bescheiden herziening van de bestaande verdragen. Het huidige voorstel als zodanig doordrukken lijkt niet mogelijk, omdat noch in Nederland, noch in Frankrijk het verzet verminderd is, eerder integendeel. De vraag is dan hoe het bescheidener voorstel gaat verpakt worden: gaat men het aandurven het opnieuw te verpakken als Grondwet? Angela Merkel heeft al gezegd dat het antwoord “ja” is als het van haar afhangt, maar hield toch een slag achter de hand. Of gaat men het voorleggen als een eenvoudige aanpassing van de verdragen, om zo een succesje te boeken dat in tweede instantie kan dienen om het geschade vertrouwen te herstellen?

Veel zal afhangen van al de andere dossiers, en van de vraag of het Duits voorzitterschap erin slaagt dynamiek en lijn te krijgen in de Europese Unie. Zowel Angela Merkel en SPD-voorzitter Beck hebben reeds gezegd dat dit bijvoorbeeld zou kunnen door de aanstelling van een echte Europese Minister van Buitenlandse Zaken, of door stappen vooruit te zetten in de richting van een Europees leger. Dat een breuk met het neoliberaal beleid zou helpen komt blijkbaar bij niemand op.

(Uitpers, nr. 82, 8ste jg., januari 2007)

De site van het Duitse voorzitterschap: http://www.bundesregierung.de/Webs/Breg/DE/Europa/europa.html

Belangrijke data:

• Europese lentetop: 8 en 9 maart 2007, Brussel
• Viering van de vijftigste verjaardag van het Verdrag van Rome: 24 en 25 maart 2007, Berlijn
• G8: 6 tot 8 juni 2007, Heiligendamm
• Europese top die Duits voorzitterschap afsluit: 21 en 22 juni 2007, Brussel