‘De paus zegt waar het op staat’, ‘hij spreekt vanuit een radikaal sociale optiek’, ‘dit zou de waarden van het huidige socialisme kunnen herdefiniëren’…
De katholieke en andere progressieve media komen woorden en loftuitingen te kort om de jongste encycliek – ‘Fratelli tutti’ – allemaal broeders – van Paus Franciscus te bejubelen.
En het klopt dat Paus Franciscus een paar opmerkelijke uitspraken doet, tegen het neoliberalisme, tegen privé-eigendom, tegen het populisme, tegen het ‘gesloten nationalisme’, tegen de doodstraf, tegen de zogenaamd ‘rechtvaardige oorlog’ … en ga zo maar door. Het is ooit anders geweest, dus er zijn inderdaad redenen om opgelucht adem te halen. Met deze paus maakt Woeste geen kans.
Maar kunnen ook niet-katholieken inspiratie vinden in deze encycliek? Kunnen vrijzinnigen er iets nuttigs uit halen? Of de marxisten die op zoek zijn naar een boodschap van liefde? Die vragen zijn al heel wat moeilijker te beantwoorden. Ik denk dat het antwoord negatief is.
Een erg negatief wereldbeeld
Het klopt natuurlijk dat de wereld er niet zo goed aan toe is. Een klimaatcrisis, een gezondheidscrisis, enorme ongelijkheden, groeiende armoede. Het kapitalisme is aan het eind van zijn latijn en kan de vele gelijktijdige crises lang niet oplossen. Dat weten we en dat zeggen we al jaren.
Maar de paus heeft het vooral over de teloorgaande morele en spirituele waarden, over het individualisme, over het materialisme … De crisis van de moderne wereld, zo stelt hij, is het gevolg van de verloren gegane religieuze waarden (§ 275). Hij veroordeelt het neoliberalisme, maar spreekt niet over kapitalisme en schetst een erg somber wereldbeeld. Dat er op veel plekken in de wereld een gebrek aan solidariteit te zien valt, ja zeker, maar op nog veel meer andere plekken zijn de solidariteit en de wederzijdse hulp wel degelijk aanwezig. Bijna zou ik met Rutger Bregman zeggen, mensen deugen wel. Het is niet allemaal zwarte sneeuw. Precies in deze moeilijke COVID-tijden zien we zo goed hoeveel mensen zich inzetten voor anderen.
Wat deze paus niet ziet en wat heel veel verklaart zijn de vele conflicten die er zijn en voortdurend worden aangewakkerd. Of ja, hij ziet ze wel, ze zijn ook onvermijdelijk (§ 237), maar we moeten streven naar vrede en christenen zullen coherent en besluitvaardig een transparante dialoog en onderhandeling aangaan (§ 244). Maar gaat de ongelijkheid dan weg als de Jeff Bezos en de Tim Cooks van deze wereld plots besluiten dat ze alle mensen moeten lief hebben? Dat we toch allemaal broeders zijn? We moeten elkaar liefhebben, zegt de paus, ook in de politiek, het is een kwestie van sociale vriendschap en van sociale en politieke liefdadigheid (§ 176). We moeten leren samenleven in harmonie (§ 99) en op zoek gaan naar het goede (§ 112). Het grootste politieke kwaad is dat we niet genoeg lief hebben.
Want dat is uiteindelijk wel de boodschap van de paus. Liefde maakt alles goed. Met het voorbeeld van de Goede Samaritaan kan alles worden uitgelegd. Er zijn mensen die zorgen en er zijn mensen die niet zorgen. Als we van goede wil zijn en elkaar willen liefhebben, zijn alle problemen opgelost.
De problemen van de Kerk
Ik wil het hier niet hebben over de financiële schandalen, noch over de pedofilie in de kerk. Wel over een paar ‘waarden’ waardoor het voor linksen en marxisten altijd moeilijk zal blijven om het eens te worden met de filosofie van de katholieke kerk.
Ik wil drie kernbegrippen gebruiken die de paus ten overvloede aanhaalt in zijn encycliek.
Het goede en het kwade. Die begrippen hebben voor de paus niets met ideologie of maatschappelijke waarden te maken, maar alles met God en zijn liefde. Het zijn absolute waarden die niet onderhevig zijn aan enige verandering. We moeten op zoek naar het goede en komen dan uit bij God. Zo simpel is dat. De paus verwijst in zijn encycliek naar de samenwerking met een imam, hij verwijst naar Gandhi, Desmond Tutu, Martin Luther King en Charles de Foucault, maar doet alsof er over goed en kwaad niet van mening kan verschild worden. Het is dan makkelijk om meteen vanaf paragraaf 18 abortus te veroordelen en dat in één zin te vermelden met gehandicapten, bejaarden en … het verspillen van voedingswaren. Wat goed is komt van God (§ 54).
De waarheid is al even absoluut. Ze heeft niets vandoen met maatschappelijke relaties, maar is te vinden in onze diepste realiteit (§ 207). Een samenleving verdient slechts respect voor zover ze op zoek gaat naar de meest fundamentele en onveranderlijke waarheden, en dat is dan de onvervreemdbare waardigheid van de mens (§ 207). Door ethiek en politiek gelijk te stellen met fysica kom je uit bij het recht van de sterkste, aldus de paus (§ 210). Over onze transcendente waarden kan niet worden onderhandeld (§ 211). Dat die transcendente waarden ook wel kunnen verschillen van cultuur tot cultuur, doet hier blijkbaar niet ter zake.
Het universele. Ja, de paus verdedigt de Verenigde Naties en dat is bijzonder positief. Maar het universele in de boodschap van de paus – en van zijn voorgangers – heeft enkel iets te maken met het feit dat we allemaal kinderen zijn van God. Daarom zijn we broeders – tutti fratelli – en daarom zitten we allemaal in hetzelfde schuitje en daarom moeten we leren samenleven en van elkaar houden. Dat kerkelijk universele mag geen abstractie zijn maar moet stoelen op broederlijkheid.
En zo komt de paus tot zijn besluit dat we opnieuw moeten beginnen, dat we moeten dromen van een ander mensdom, van een planeet waarop plaats is voor iedereen met land, een dak en arbeid. Wat nodig is, is een verandering in de harten van de mensen (§ 166). We moeten op zoek naar een nieuw begin, startend bij de waarheid. Tja.
Laudato Si
Waarom de encyclieken van deze paus zoveel succes hebben bij ook niet-katholieken en niet-christenen blijft de vraag. Ook de vorige tekst over natuur en milieu werd alom bejubeld. En daar zijn heel wat vragen bij te stellen.
“Het uiteindelijke doel van de andere schepsels zijn niet wij. Integendeel, alle gaan samen met ons en door ons verder naar het gemeenschappelijke doel dat God is, in een transcendente volheid waar de verrezen Christus alles omarmt en verlicht. Het menselijke wezen, dat begiftigd is met intelligentie en liefde en wordt aangetrokken door de volheid van Christus, is immers geroepen alle schepsels terug te brengen naar hun Schepper”(para 83).
“Alles staat in relatie tot elkaar en wij allen, menselijke wezens, zijn verenigd als broeders en zusters in een wonderbaarlijke pelgrimstocht, verbonden door de liefde die God voor elk van zijn schepselen heeft en die ons ook onderling met tedere genegenheid verenigt met zuster zon, broeder maan, broeder rivier en moeder aarde” (para 92).
Het boek van de natuur is één en ondeelbaar, de mens is natuur. Paus Franciscus bepleit daarom een “integrale ecologie die meer is dan de exacte wetenschap of de biologie maar verschillend is van irrationele romantiek”. Hij pleit voor een nieuwe universele solidariteit en ziet een nauwe relatie tussen de armen en de broosheid van de planeet.
“De scheppingsverhalen …suggereren dat het menselijk bestaan gebaseerd is op drie fundamentele, nauw met elkaar verbonden relaties: de relatie met God, die met de naaste en die met de aarde. Volgens de Bijbel zijn deze drie vitale relaties verbroken, niet alleen buiten ons, maar ook in ons. Deze breuk is de zonde” (para 66).
Geen kerk voor allen
Dit artikel is niet meer dan een oppervlakkige analyse van een vrijzinnige met katholieke roots. Het lijkt me wel duidelijk dat de kerk problemen blijft hebben met vrouwen, met de waarheid en … met wetenschap. ’In het publieke debat mogen niet enkel de machtigen en de wetenschappers het woord voeren’ (§ 275). Zeer onlangs veroordeelde Paus Franciscus wat hij de ‘gendertheorie’ noemde. Ook paus Benedictus XVI haalde uit naar het wrede kapitalisme dat de tropische bossen vernietigt en … in één moeite door, naar de mens die wordt bedreigd door die drang van vrouwen en homoseksuelen om de orde der dingen te verstoren. Wetenschap, zo blijkt, houdt een onaanvaardbare wil tot zelfontplooiing in zich. Een wil die afwijkt van de transcendente waarheid die we nodig hebben om belangentegenstellingen te overstijgen (§ 273).
De kerk respecteert wat er heilig en waar is in andere godsdiensten maar besluit dat ‘voor ons’ alleen het evangelie een bron kan zijn om zich in te zetten voor menselijke waardigheid (§ 277).
Zo ook in de oproep voor een ‘economie van Franciscus’ van maart 2020: de paus roep er in op om een ‘gezamenlijk pact’ af te sluiten, niet enkel met christenen maar met alle mensen van goede wil, om zo tot een nieuw humanisme te komen.
Maar kan dat dan met één enkel uitgangspunt, dat van je eigen godsdienst? Met onveranderlijke waarheden en een ‘orde der dingen’?
Het zijn ontzettend veel mooie woorden, een paar mooie principes, maar niets concreet dat de wereld echt verder helpt. Wie de goed foute ‘orde der dingen’ niet in gevaar wil brengen, is zelf een gevaar. Goede wil is nodig, zeer zeker, maar concrete analyses en actiepunten evenzeer. En pluralisme. Deze paus helpt ons niet verder.
