Thüringen, Saksen, Brandenburg: drie Duitse deelstaten waar de extreemrechtse partij Alternative für Deutschland (AfD) tijdens de voorbije deelstaatverkiezingen een enorm succes boekte. In Oostenrijk werd de extreemrechtse FPÖ zopas de winnaar van de verkiezingen. De huidige Italiaanse regering bestaat uit leden van (neo)fascistische partijen. De extreemrechtse Partij voor de Vrijheid (PVV) is de grootste partij in Nederland. In landen als Spanje, Zweden, Finland, Griekenland en tal van Balkanlanden doet extreemrechts van zich spreken. Het extreemrechtse Vlaams Belang was tijdens de jongste verkiezingen bijna de grootste partij in Vlaanderen.
Al die partijen hebben hun wortels in het nazisme en/of fascisme. Hoog tijd om na te gaan wat die twee politieke stromingen betekenden en nog altijd betekenen. Dat kan gebeuren aan de hand van de boekjes van Antonio Scurati en Umberto Eco over het fascisme. Ze doen hierin niet alleen de ware aard van het fascisme uit de doeken, maar wijzen ook op het gevaar van het hedendaagse fascisme en nazisme.
Heimwee
Vele hedendaagse nazi’s en fascisten willen geen nazi of fascist worden genoemd, omdat fascisme en nazisme op het einde van de Tweede Wereldoorlog zouden hebben opgehouden te bestaan. Wat een vergissing! Fascisme en nazisme zijn ideologieën, gedachtestromen, politieke visies en die verdwijnen niet omdat er toevallig een oorlog eindigt. Het heimwee van vele hedendaagse fascisten en nazi’s naar het Italië van Benito Mussolini en het Duitsland van Adolf Hitler bewijst dit.
Vandaar de goedgekozen ondertitel ‘Mussolini nu’ van het essay ‘Fascisme en Populisme’ van de Italiaanse auteur Antonio Scurati die al drie Mussolini-romans schreef. Zijn essay is de weergave van de toespraak die hij in 2022 hield tijdens de ‘Rencontres internationales de Genève’. Hierin wees hij erop dat de huidige generatie in tegenstelling tot de vorige generaties geen vooruitgang of verbetering van de samenleving meer verwacht. En dat in tegenstelling tot wel tien generaties na de Franse Revolutie. Die gingen ervan uit dat het leven van hun kinderen beter zou zijn dan het hunne en dat van hun kleinkinderen nog beter. Dat geloof in verbetering is gedoofd.
Meteen schakelt Scurati over naar zijn land, Italië, waar extreemrechtse partijen aan het bewind kwamen. De partij Fratelli d’Italia van eerste minister Giorgia Meloni komt voort uit het neofascisme. Waar tot het einde van de vorige eeuw in Italië nog een antifascistische cultuur bestond, is die vanaf het begin van deze eeuw snel ten ondergegaan. Populaire media praten het fascistische verleden goed; neofascistische groepen treden naar buiten en winnen aanhang in scholen; rechts liberale politici proberen sympathie te winnen door uitspraken van Mussolini te citeren. Voor Antonio Scurati staat het vast dat het ‘fascistische bijgeloof’ opnieuw de hedendaagse geschiedenis van Italië en Europa maakt, een geschiedenis waarin het fascisme centraal staat. Hopelijk vergist hij zich niet wanneer hij beweert dat er geen ‘existentieel gevaar’ bestaat voor het voortbestaan van de democratie. Toch loopt zijns inziens ‘de kwaliteit van de democratie’ momenteel gevaar.
Eeuwig fascisme
‘Hoe herken ik een fascist’ bevat drie essays van Umberto Eco. In een ervan, ‘Het eeuwige fascisme’ uit 1995 schrijft hij dat het fascisme van Mussolini stoelde op het idee van een charismatische leider (in de tv-uitzending ‘Jan Leyers bij de Duitsers’ zegt een Duitser dat de grote meerderheid van de Duitsers klaar staat om opnieuw een leider te volgen); op corporatisme (geen klassentegenstellingen, wat betekent dat de werkende bevolking de belangen van het kapitaal moet dienen); op de utopie van de ‘onvermijdelijke lotsbestemming van Rome’ (bij ons droomt extreemrechts van het onvermijdelijke succes van een onafhankelijk Vlaanderen); op een verbeten nationalisme (de Vlaams-nationalist Bart De Wever beweert dat alle Vlamingen dezelfde waarden delen) en op het verwerpen van de parlementaire democratie.
Umberto Eco herinnert eraan dat vele Europese leiders ervan overtuigd raakten dat het Italiaanse fascisme interessante sociale hervormingen doorvoerde die een alternatief konden bieden voor de communistische dreiging. De Italiaanse fascistische partij kondigde bij haar oprichting weliswaar een nieuwe revolutionaire orde aan, maar werd gefinancierd door de meest conservatieve landeigenaars, die op een antisociale contrarevolutie hoopten. (Het Duitse nazisme had evenmin een kans gemaakt zonder de financiële steun van grote Duitse bedrijven. Extreem- en nationalistisch rechts is altijd uiterst bedrijfsvriendelijk.)
Eco laat ons ook het ware gelaat van het Italiaanse fascisme zien: de eerste leider van de Italiaanse communistische partij, Antiono Gramsci, stierf in gevangenschap; de socialistische leider Giacomo Matteotti en de gebroeders Carlo en Nello Roselli werden vermoord; persvrijheid bestond niet; vakbonden werden verboden; dissidente politici verbannen naar afgelegen eilanden; de wetgevende macht was niet langer onafhankelijk; de uitvoerende macht (die zowel de rechtelijke macht als de massamedia controleerde) vaardigde op eigen houtje nieuwe wetten uit, waaronder die voor de bescherming van het ras, vandaar de formele Italiaanse steun aan de Holocaust.
Band fascisme-nationalisme
Umberto Eco somt in zijn essay de kenmerken op van wat hij het ‘oerfascisme’ of het ‘eeuwige fascisme’ noemt. Het fascisme beschouwt de Verlichting van de achttiende eeuw, het tijdperk van de Rede, als het begin van het moderne verval. Het oerfascisme is daarom een irrationalisme. Denken is voor het fascisme een uiting van zwakheid. Daarom is cultuur verdacht, omdat cultuur een kritische houding veronderstelt (de Antwerpse Vlaams-nationalistische schepen van Cultuur, Nabila Ait Daoud (N-VA) verwierp een gedicht van de toenmalige stadsdichteres Ruth Lasters omdat ze het te kritisch vond). Kritiek en meningsverschillen worden door het fascisme als verraad beschouwd. Het fascisme stond altijd argwanend tegenover de intellectuele wereld. Het beschuldigt de moderne cultuur en de liberale intelligentsia ervan de ‘traditionele waarden’ los te laten.
Meningsverschillen worden bovendien als een teken van anders-zijn gezien. En dat mag natuurlijk niet. Niemand mag anders zijn. Het fascisme wil dan ook niet weten van ‘indringers’, wat het fascisme per definitie racistisch maakt. Eco legt een duidelijke band tussen oerfascisme en nationalisme: de ware identiteit van de mens wordt bepaald door het land waarin hij wordt geboren. Tot slot wijst Eco erop dat het oerfascisme nog altijd rondwaart, soms in burgerkledij (denk aan Dries Van Langenhove) en dat het in de meest onschuldige gedaanten kan terugkeren.
In zijn essay ‘Democratie’ schrijft Antonio Scurati dat democratie niet door toeval ontstaat. Het is geen geschenk uit de hemel. Het is een verovering. De geschiedenis van de democratie is die van de strijd ervoor, een dagelijkse, eindeloze, onuitputtelijke strijd.
Antonio Scurati
Fascisme en Populisme – Mussolini nu
Vertaling: Jan van der Haar
Uitgeverij Podium Amsterdam 2024
91 blz. – 14,99 euro
Umberto Eco
Hoe herken ik een fascist
Vertaling: Yond Boeke en Patty Krone
Uitgeverij Prometheus Amsterdam 2024
77 blz. – 12,50 euro
