Bezoek Scholz aan regio een strategische stap
De republieken van Centraal-Azië, ooit deel van de Sovjet-Unie, zijn erg in trek. Rusland en China wedijveren met elkaar om invloed, de VS zijn er steeds actieve, Turkije koestert de etnisch-culturele banden. De EU wil beslist niet afwezig blijven in deze aan belang winnende regio. Het recente bezoek van de Duitse bondskanselier Olaf Scholz illustreert dat.
Kazachstan
Scholz rondde zijn recent bezoek af in Kazachstan, de grootste van die republieken in Centraal-Azië. In de zoektocht naar nieuwe energiepartners en geopolitieke samenwerkingen wordt de regio, die zo lang gedomineerd werd door Rusland, voor de Europese Unie steeds aantrekkelijker. Maar Kazachstan blijft gevangen zitten in een lastige evenwichtsoefening.
Voor het eerst in veertien jaar heeft Kazachstan nog eens een Duitse bondskanselier mogen ontvangen. Half september bracht Scholz er een bezoek aan president Kassym-Jomart Tokajev, nam er deel aan een Kazachstaans-Duits handelsforum en ging er in gesprek met de andere leiders van Centraal-Azië. Rijkelijk laat in vergelijking met andere staatshoofden (de Franse president Emmanuel Macron, de toenmalige Nederlandse premier Marc Rutte en de Hongaarse premier Viktor Orban gingen allemaal al langs), maar toch ook doordacht.
Duitsland heeft de afgelopen jaren immers al heel wat ondernomen om de banden met Kazachstan aan te halen. In 2022 en 2023 gingen de Duitse president Frank-Walter Steinmeier en minister van Buitenlandse Zaken Robert Habeck al eens – met de Russische invasie van Oekraïne in de achtergrond – op staatsbezoek. En exact een jaar geleden zette Scholz nog een ‘regionaal strategische samenwerking’ op poten, waardoor Duitsland voortaan regelmatig met de zogenaamde C5, de vijf regionale leiders in Centraal-Azië, zou gaan samenzitten.
Deze C5-meeting was dan ook niet meer dan een opportuniteit voor de Duitse politicus om de regio te bezoeken. Het bezoek maakte echter pijnlijk duidelijk dat Scholz niet in elk land even geïnteresseerd is. Hij bezocht enkel Oezbekistan en Kazachstan – niet toevallig de economische zwaargewichten in de regio. De andere regeringsleiders zou hij wel in de marge van het handelsforum zien.
Olie en economische diversificatie
Dat is niet verbazend. Kazachstan en Oezbekistan zijn naast economisch sterke landen ook al jaren Duitslands beste handelspartners. Volgens het Bureau voor Nationale Statistiek van Kazachstan bedroeg de bilaterale handel in 2023 zo’n 3,9 miljard dollar, een aanzienlijke stijging ten opzichte van de 2,8 miljard dollar in 2022. Bovendien is Duitsland een belangrijke investeerder: het pompte sinds 1992 al meer dan 6,6 miljard dollar in de Kazachstaanse economie.
Die goede relaties zijn vooral gestoeld op de handel in fossiele brandstoffen. Sinds Berlijn de olie-import vanuit Rusland stopzette in reactie op de oorlog in Oekraïne, is Kazachstan de op twee na grootste leverancier van ruwe olie – al vloeit die wel door een Russische pijplijn. Daarnaast heeft het land nog eens meer dan twee miljard kubieke meter aardgasreserves.
Het gaat Scholz echter niet alleen om de handel in olie en andere fossiele brandstoffen. Met een grote handelsdelegatie in zijn kielzog werden er ook contracten onderhandeld in sectoren als hernieuwbare energie, logistiek, onderwijs en chemicaliën. Zo werd er onder meer een deal gesloten tussen het Kazachstaanse ministerie van Transport en een Duits-Kazachs consortium om een (cargo en passagiers)luchthaven te bouwen in Khorgos, aan de grens met China.
Europa holt achterop
Toch is het vooral Kazachstans potentieel op vlak van hernieuwbare energie waar Duitsland op aast. Het land bezit maar liefst negentien van de 34 grondstoffen die Europa het meest nodig heeft. Het Duitse mijnbedrijf HMS Bergbau maakt daarom plannen om lithium, kobalt en andere zeldzame grondstoffen te exploreren. Er zal daarnaast ook nog een Duits-Kazachs consortium worden opgericht om kritische grondstoffen aan te kopen, zo kondigde president Tokajev aan op het handelsforum.
Zo neemt Berlijn Europa, dat zo’n 79 procent van zijn fosfor uit Kazachstan haalt en ook voor titaan naar Centraal-Azië kijkt, op het sleeptouw. Maar de concurrentie is hoog. Astana onderhoudt namelijk ook bijzonder goede relaties met Peking. In 2023 bedroeg de bilaterale handel ruim 41 miljard dollar, een verhonderdvoudiging sinds 1992. Ook de politieke en diplomatieke relaties met China zijn sterk.
Daarnaast worden de economische banden met Rusland elk jaar steviger. De oorlog in Oekraïne heeft daar vooralsnog niets aan veranderd. Zo waren 2022 en 2023 recordjaren voor de economische samenwerking tussen Rusland en Kazachstan, met bilaterale handel die respectievelijk 26 miljard en 27 miljard bedroeg. Bovendien is zowat de helft van alle buitenlandse bedrijven in Kazachstan Russisch en controleert Rusland de belangrijkste exportroute van Kazachstan, het Caspian Pipeline Consortium, dat bijna alle Kazachse ruwe olie exporteert.
Potentieel
Kazachstan en Centraal-Azië bieden Duitsland en de EU dus naast economische ook aanzienlijke strategische kansen. De reeds gevestigde banden op het gebied van onderwijs, cultuur en diplomatie, zoals het technologie- en grondstoffenpartnerschap van 2012, kunnen de basis vormen van een sterkere invloed en aanwezigheid, al zullen de relaties verder moeten worden verdiept als Duitsland en de EU relevant willen blijven in de regio.
Maar dan zal Duitsland vooral zijn bilaterale projecten beter moeten afstemmen op de bredere Europese strategie. Het creëren van Duitse bedrijfsconsortia voor bijvoorbeeld lithiumwinning is onvoldoende in een tijd waarin de Europese Commissie een samenhangende aanpak nastreeft. Bovendien, met de VS die al hun Critical Minerals Dialogue met alle vijf Centraal-Aziatische staten hebben opgezet, wordt de concurrentie om invloed in de regio steeds intensiever.
