Het ‘verdriet’ in de titel van dit boek is een overduidelijke toespeling op Claus’ magistrale werk uit 1983 over dat andere artificiële koninkrijk, kleiner, jonger, en ook nogal ingewikkeld. Daarmee is meteen gezegd dat een iets of wat politiek-geïnteresseerde lezer dit boek onmogelijk kan lezen zonder hier en daar even te verpozen en te vergelijken met Belgische toestanden of ervaringen. En dat is slechts één van de redenen waarom dit een UITERMATE BOEIEND EN STIMULEREND boek is.
Het is zo boeiend omdat het een leerrijk en verhelderend beeld schetst van de fundamentele scheidingslijnen en conflicten die Spanje door de eeuwen heen hebben getekend én gestalte gegeven. Stallaert is niet alleen romaniste maar ook antropologe, en biedt vanuit die achtergrond een verrassende én onthullende kijk op de Spaanse geschiedenis die in de gebruikelijke Spanje-literatuur nauwelijks of zelfs helemaal geen aandacht krijgt.
Het boek is stimulerend omdat je als lezer (m/v/x) niet alleen een ander en meer diepgaand inzicht krijgt in de ontwikkeling van de diverse conflictlijnen, maar bij de lectuur haast niet anders kàn dan voor jezelf de vergelijking te maken met andere landen en tijden. Stallaert zelf schrikt daar ook niet voor terug. In dit boek worden herhaaldelijk verbanden inzichtelijk gemaakt met eigentijdse problemen. Maar daarbij heeft zij het niet gelaten. Meer dan een decennium geleden heeft zij zich zelfs gewaagd aan een kritische én grondig onderbouwde vergelijking tussen het Spanje van de Inquisitie en de instrumentalisering van ras, religie en volk in … nazi-Duitsland. Dat was allicht niet van aard om haar veel sympathie op te leveren bij de Spaanse nationalisten, intellectuelen inbegrepen, die misschien wel het Franco-regime achter zich hebben gelaten maar daarom nog niet in het reine zijn gekomen met de veel oudere en dieper liggende ideologische wortels van dat regime – waarbij ideologie inderdaad de betekenis krijgt van ‘verhulling van belangen’.
Dit boek is duidelijk bedoeld om een belangstellende lezer die niet vertrouwd is met de rijke waaier aan theoretische literatuur over natievorming, etniciteit, religieuze en/of etnische integratie en zelfs socio-linguistiek in begrijpelijke taal en voorbeelden duidelijk te maken hoezeer fundamentele problemen in het Spanje van vandaag teruggaan op eeuwenoude – en precies vanwege materiële belangen bewust in stand gehouden – tegenstellingen.
Stallaert kan die complexe materie helder te berde brengen, precies omdat zij er zich al heel lang mee bezig houdt. Ongeveer een kwart eeuw geleden verdedigde zij in Leuven een proefschrift over “Etnisch nationalisme in Spanje. De historisch-antropologische grens tussen christenen en moren”, een academisch fel geprezen studie die helaas weinig brede aandacht kreeg.
Allicht heeft de auteur gedacht dat met dit materiaal en het vele theoretische en praktische studiewerk dat zij al decennia – ook op het terrein – verricht, nu een breder publiek kan geboeid worden, zeker nu de nationaliteitenproblematiek in Spanje weer is opgelaaid, als Catalaans independentisme aan de ene kant, of als agressief en (burgerlijk tot extreem-) rechts staatsnationalisme (van Ciudadanos tot Vox) aan de andere. Over de “twee Spanjes” schrijft Stallaert behartenswaardige dingen, vooral omdat zij laat zien hoe ver die dichotomie teruggaat, en wat voor kronkelwegen ze in de loop van de voorbij eeuwen heeft bewandeld.
De Moorse invasie, de Reconquista, daarvan heeft iedereen wel gehoord. Maar wat in de tussenliggende zeven eeuwen gebeurde, én in de twee eeuwen nadien, daarover weet het doorsnee-publiek veel minder of gewoon niets. Neen, toch iets: de Inquisitie, doorgaans met epiteton ‘de onzalige’ – hoewel ze precies het tegendeel daarvan moest teweegbrengen. En ja, die Spaanse burgeroorlog, die sommigen (beiderzijds) graag voor altijd begraven zouden zien, maar die sinds kort zelfs letterlijk wordt opgegraven.
Over achtergronden en gevolgen van de burgeroorlog handelt dit boek slechts occasioneel, maar afwezig is hij nergens. Veeleer laat Stallaert zien hoezeer in en na de burgeroorlog maatschappelijke breuklijnen uit het verleden nog meespeelden.
Zij geeft bijvoorbeeld een helder en samenhangend beeld van de ‘convivencia’ die gedurende het Moorse tijdperk en aanvankelijk ook nog even na de Reconquista de samenleving in Spanje kenmerkte. En die, als je het zo leest, eigenlijk een door geld en/of kennis gemilderde vorm van apartheid was, eerder dan wat de term suggereert. Maar algauw werd in het heroverde christelijke Spanje ‘zuiverheid’ – en dus : zuivering – de norm. In een bespreking over ‘Etnisch nationalisme in Spanje’ prees niemand minder dan Johan Leman de wijze waarop Stallaert inzicht verschafte in de wijze waarop sociale en economische disfuncties religieuze principes (die in feite verborgen etnische criteria waren) in het leven riepen om de strijd voor materiële belangen in het voordeel van de nieuwe machthebbers te beslechten. Wie dat hele (en zeer leesbaar geschreven) verhaal leest, kan zich inderdaad moeiteloos een paar parallellen indenken met de huidige actualiteit.
De fatale vermenging van religieuze en etnische suprematie-aanspraken leidde tot de brutale uitdrijving van joden en moslims, tenzij die zich tot het christendom bekeerden, maar zelfs dan als ‘maranen’ of ‘morisken’ tweederangsburgers bleven.
Uiteraard besteedt Stallaert ook aandacht aan het nationalisme in Baskenland en Catalonië, én aan een heel specifiek (want ook religieus gekleurd) regionalisme in Andaloezië. De Galicianen komen er van af met een grappige noot. En Extremadura zorgt voor drie taferelen ‘uit het leven gegrepen’. Kortom: het boek heeft duidelijk niet de bedoeling duizend-en-een feiten aaneen te rijgen die de geschiedenis hebben vorm gegeven van dit deel van het Iberische schiereiland, maar het maakt enkele fundamentele maatschappelijke processen inzichtelijk die ook tot vandaag meer de samenleving in Spanje bepalen dan een of andere veldslag.
En, zoals gezegd, doorheen dat verhaal en die inzichten krijgt de lezer niet alleen een beter begrip van de vele tegenstrijdige of concurrerende krachten in Spanje, maar evenzeer van bepaalde ontwikkelingen in dat andere, Noord-Europese koninkrijk. Lezen, dat boek! En vergelijken.
, , Antwerpen, Uitg. Vrijdag, 2020; 295 blz.
