Bob Elsen, Joker grensverleggend ondernemen, De wereld als speelveld, Van Halewyck, Leuven, 190 blz., 2011, ISBN 9789461310385
De grijze man in regenjas op de coverfoto omringd door kleinere Aziatische vrouwtjes is Bob Elsen, de founding father van touroperator Joker, die na dertig jaar een behoorlijke bekendheid heeft verworven in het Vlaamse reislandschap. Inderdaad, het was in 1981 dat uit de samentrekking van ‘Jong, Open en Kreatief’ de reismerknaam ‘Joker’ is ontstaan. Dat was voor stichter Bob Elsen een goede reden om in 2011 terug te blikken op meer dan dertig jaar van zijn leven én van de organisatie die hij in het leven heeft geroepen.
Dat in de titel ‘grensverleggend ondernemen’ staat, is zeker geen toeval, want Bob Elsen, zaakvoerder van de Leuvense Bandencentrale Dupont, was voorbestemd om in de door zijn grootvader opgerichte zaak te stappen. Dat gebeurde ook na zijn studie toegepaste economie, maar hij werd ook al gauw zaakvoerder van een ander ‘bedrijfje’ waarin hij zijn tweede leven als reiziger kon ontplooien.
J.E.S.T- Joker – Karavaan
Om het ontstaan van Joker beter te begrijpen, moeten we geen dertig, maar veertig jaar terug gaan. Op een ogenblik dat de huidige Rough Guide en Lonely Planet reisgidsenmakers aan hun eerste reizen begonnen, op een ogenblik dat enthousiaste reizigers in Vlaanderen met initiatieven als Taxi Stop en Wegwijzer startten, is ook Jeugd- en Studententoerisme (J.E.S.T.) ontstaan. J.E.S.T. was er als de kippen bij om zich in 1974, gebruik makend van het eerste Vlaamse (cultuur)decreet op het jeugdwerk, te laten erkennen als Nationale Jeugddienst van de Vlaamse Gemeenschap. Vanaf toen is de werking van J.E.S.T. geïnstitutionaliseerd. Een tweede zeer belangrijke stap werd gezet in 1981 met de oprichting van de touroperator Joker Toerisme. In wezen is dat de constructie die vandaag nog steeds bestaat: een vzw met een uitgesproken missie (die enkele keren van naam is veranderd – J.E.S.T. werd Piknik en vanaf 2001 Karavaan) en een touroperator die met elkaar onder één dak samenleven.
Joker-Karavaan is een kleine speler in vergelijking met TUI en Thomas Cook, maar in de niche van het avontuurlijk reizen met kleine groepen is het in Vlaanderen een mastodont(je) aan het worden. Niet alleen in de grote reisindustrie heeft er zich in de voorbije tien jaar een herverkaveling voorgedaan. Ook in het segment van het avontuurlijk reizen in Vlaanderen is de markt herverdeeld. Eigenlijk zijn er Vlaanderen nog maar twee grote spelers: de groep Zuiderhuis – overgenomen door Connections – met daarin Belgian Biking, Te Voet, Vreemde Kontinenten, IJslandreizen, Explorado en Nieuw-Zeelandhuis en daarnaast de groep Joker-Anders Reizen met hun respectieve reisbegeleidersorganisaties.
In al die jaren is Joker zich in Vlaanderen meer en meer gaan profileren als dé specialist in de niche van het avontuurlijk reizen in kleine groepen. ‘Reizen met open ogen, verwondering, vrijheid, actie en afwisseling’, zijn de belangrijkste kenmerken van de Jokerreizen. Naast het Mechelse hoofdkwartier beschikt Joker nog over tien kantoren in heel Vlaanderen en nog vier extra gelegen in de A.S. Adventure Stores van Harelbeke, Mechelen, Schoten en Wilrijk.
Joker is niet alleen als touroperator actief, maar werkt ook in netwerkverband samen met andere organisaties en initiatieven die zich bewegen op het vlak van duurzaam toerisme. De meest bekende partners zijn de Via Via Joker reiscafés waarvan drie in België (Antwerpen, Leuven en Brussel) en negen in het buitenland (Yogyakarta (Indonesië), Copán (Honduras), Ayacucho (Peru), León (Nicaragua), Buenos Aires (Argentinië), Valparaiso (Chili), Tonsupa (Ecuador), Kathmandu (Nepal), Arusha (Tanzania), Zanzibar (Tanzania), Mopti (Mali) en Dakar (Senegal).
Bob Elsen beschrijft de hele ontwikkeling in zijn boek met veel feiten en foto’s, korte reisverhalen en anekdotes en met nu en dan ook enkele meer reflexieve passages die meestal aansluiten bij oosterse wijsheden, zoals in de uitbeelding van het Living Stone kokosnootmodel dat gebaseerd is op de boeddhistische mandala’s.
Tussen commercie en missie
De auteur heeft dit Joker-verhaal niet alleen neergeschreven, maar hij gaat er ook over spreken zoals in het Zuidcafé in de Borgerhoutse De Roma. Die avond zat hij naast een vertegenwoordiger van Thomas Cook en, eerlijk, ik had het soms moeilijk om de verschillen in zienswijze tussen beide heren op te merken. Nochtans, zo lijkt het me, zijn de aanpak, de zienswijze en de belangen van een reus als Thomas Cook in de reissector en die van een relatief kleine David als Joker niet te vergelijken als je over duurzaamheid praat.
In mijn boek ‘De ziel reist te voet’ interviewde ik in 2008 Jef Van Eyck de toenmalige coördinator van Karavaan en ik vroeg hem onder meer naar het spanningsveld tussen de commerciële en de niet-commerciële doelstellingen van Joker-Karavaan. Zijn antwoord: ‘Om concurrentieel op de reismarkt te blijven moet Joker voldoende omzet halen. Dat is de primaire opdracht van elke touroperator, maar als Karavaan moeten we erover waken dat onze uitgangspunten niet bedolven worden onder al dat commercieel geweld. Karavaan wil in de eerste plaats een goede socioculturele vereniging zijn die vijfhonderd vrijwillige reis- en activiteitenbegeleiders vorming biedt en interculturele activiteiten opzet. Karavaan en Joker opereren dus allebei in een verschillende context en met verschillende doelstellingen. Hoe beter Karavaan en Joker op zich draaien, hoe meer wij geconfronteerd worden met die tegengestelde doelstellingen. De confrontatie tussen het marktgericht denken van Joker en onze inzet voor duurzaam toerisme en maatschappelijke profilering leidt onvermijdelijk tot een spanningsveld. Samenwerken betekent dus evenwichten bewaren.’
Dat zei Jef Van Eyck drie jaar geleden. In het boek van Bob Elsen lees ik niets over dat spanningsveld tussen Joker en Karavaan en hun andersgeoriënteerde doelstellingen. Zijn boek bevat wel mooie voorbeelden van een andere, kleinschalige, meer op de lokale mensen in het Zuiden en op duurzaamheid gerichte aanpak, maar die avond in De Roma kwam naar mijn smaak te veel de ondernemer in hem aan het woord en te weinig de missie waarvan hij vertrokken is. Een eerlijke schets van dat spanningsveld en hoe daar mee omgesprongen werd en wordt, had dit boek naar mijn smaak ook geloofwaardiger en daardoor sterker gemaakt.
(Uitpers nr. 144, 13de jg., juli-augustus 2012)
