Op 6 oktober werd in Praag een uitzonderlijke vergadering gehouden. Drieënveertig Europese landen – nou ja, met ook Azerbeidian, Armenië en Georgië en zonder Belarus, plus Zelensky op video – kwamen bijeen om na te denken over een ‘Europese Politieke Gemeenschap’.
Het idee kwam van de Franse President Macron als antwoord op de dringende oproep van Oekraïens President Zelenski, na de inval van Rusland, om snel snel lid te worden van de Europese Unie. Zoiets kan niet en men schat dat het toetredingsproces wel een jaar of tien kan duren. Vandaar het idee om een ‘politieke gemeenschap’ in het leven te roepen. Wat gebeurd is.
Maar wat dan juist?
Toch is het nog geheel niet duidelijk wat men precies wil. De roep naar ‘Europese’ of ‘strategische’ soevereiniteit klinkt luider en luider, precies op het ogenblik dat de EU pal achter de V.S. gaat staan in de oorlog tegen Rusland.
De V.S. was niet uitgenodigd, wat deuren opent om inderdaad aan een zelfstandig beleid te gaan denken, ook voor veiligheid.
Wie ‘Gemeenschap’ zegt, moet er van uitgaan dat er iets ‘gemeen’ is? Wat? Belarus werd alvast niet uitgenodigd, het land staat immers aan de kant van Rusland. Een strategische anti-Moskou alliantie dus? Maar niet alle aanwezige landen beschouwen Rusland als de grote boze wolf.
Democratie, of de rechtsstaat kan geen gemeenschappelijk kenmerk zijn, daarvoor zijn de problemen met Polen en Hongarije binnen de E.U. al groot genoeg. En Azerbeidjan of Turkije zijn vast geen haantje-de-voorste op dat vlak.
Allen samen voor vrede? Maar wat dan met de vele conflicten binnen de groep? Kosovo tegen Servië, Turkije tegen Griekenland, Armenië tegen Azerbeidjan? Om Cyprus niet te vergeten.
Kortom, veel gemeenschappelijks hebben de deelnemende landen niet, en één van de eerste vragen was dan ook om de naam te veranderen. De EPG mag niet verward worden of in verband worden gebracht met de Europese Unie, zo werd herhaaldelijk gezegd, maar wat deden Charles Michel en Ursula von der Leyen daar dan? Zeker Liz Truss, nieuwe premier van het V.K., drong er sterk op aan dat er vooral geen E.U.-vlag te zien mocht zijn. Een ‘Forum’ dan maar? Of een ‘E44’?
Op de Europese Raad van juni 2022 werden Oekraïne en Moldavië erkend als kandidaat-Lidstaten. Misschien hebben ze wel gelijk als ze vermoeden dat deze EPG gewoon een zijweg is, weg van toetreding?
Een spagettibowl
Het ontbreekt het Europese continent niet aan instellingen. Er is de Europese Unie met 27 leden, er is de Raad van Europa met vandaag 46 leden, er is de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa met 57, inclusief de V.S., naast de meer specifieke instellingen zoals de Europese Vrijhandelsassociatie, het Schengengebied en de Eurozone plus nog een aantal sub-regionale organisaties zoals de Benelux.
Het mag geen bezwaar zijn als de nieuwe instelling ook een specifieke en duidelijke opdracht meekrijgt. Zover zijn we echter nog niet.
Het is duidelijk dat we met de oorlog in Oekraïne definitief aan een geopolitieke kentering toe zijn, maar niemand van de politieke leiders schijnt een echte visie te kunnen uiteen zetten.
Emmanuel Macron is wellicht diegene die het hardst en het overtuigendst heeft geroepen om de Europese Unie te hervormen.
In zijn beruchte speech aan de Sorbonne in 2017 riep hij op een autonome actiecapaciteit te ontwikkelen voor de Europese Unie en een samenwerking tot stand te brengen tussen de Europese legers. Hij pleitte ook voor Europese universiteiten. De essentie van het Europese project, zo zei hij, is democratie. En daarbij hoort sociale convergentie.
Macron was ook diegene die bij het begin van de huidige oorlog het langst heeft gepleit voor onderhandelingen. We moeten Rusland niet vernederen, zo zei hij. Washington zorgde ervoor dat zijn stem niet langer werd gehoord.
Er kwam geen reactie op Macron’s speech, ook niet van Bondskanselier Merkel. Scholz gaf uiteindelijk wel een antwoord, pas vijf jaar later, in Praag. Hij pleitte voor een ‘geopolitiek Europa’ dat meer naar buiten dan naar binnen kijkt, met verbeterde structuren en met nieuwe landen uit Oost-Europa. Hij is tegen ‘eenzijdige afhankelijkheden’, maar blijft met zijn ‘soeverein Europa’ wel vasthangen aan de NAVO.
Helemaal gek wordt het met ex-financieminister van Duitsland, Wolfgang Schäuble (de man die zonder aarzelen Griekenland uit de Eurozone zou hebben gezet). Hij stelt vast dat het Frans-Duitse ‘kerneuropa’ gefaald heeft en pleit voor een nieuw leiderschap, buiten de EU en met z’n drieën: ‘neem Polen erbij!’ Die nieuwe groep zou zich dan buigen over problemen als defensie, asiel en migratie. Bovendien: ‘Frankrijk heeft de bom, Duitsland heeft het geld’, laat ze samenwerken en hun engagement tav de Navo bevestigen. Kortom, een fata morgana, zoals Wolfgang Streeck terecht stelt.
Een zoveelste poging?
De Europese Politieke Gemeenschap lijkt op dit ogenblik niet meer dan een zoveelste poging om vorm te geven aan een geïntegreerd continent.
Na de eerste wereldoorlog waren het intellectuelen en kunstenaars, zoals Stefan Zweig, die een eind wilden maken aan het bloedvergieten van oorlogen.
Na de tweede wereldoorlog waren het opnieuw intellectuelen en communisten die de waanzin van de oorlog wilden stoppen. Ze raakten betrokken bij de politici en een deel van het bedrijfsleven dat een economische samenwerking wel zag zitten en een V.S. die met de NAVO ook een militaire samenwerking wilde bekomen. De Koude oorlog was al bezig.
Na de val van de muur pleitte Mitterrand voor een ‘Europese confederatie’. Een eerste vergadering daarover vond plaats in Praag in 1991, zonder enig gevolg.
Generaal De Gaulle pleitte lang voor een Europa ‘tot aan de Oeral’ en radikaal links sprak lang over ‘paneuropese samenwerking’ om aan te geven dat ze niets met de Europese Unie wilden te maken hebben.
Toch kwam er aan het eind van de twintigste eeuw een heuse ‘Europese Unie’ tot stand. Ondanks het vele verzet van een deel van de linkerzijde was dit het meest geslaagde project. De Europese Unie is democratisch en biedt een hoge graad van sociale bescherming, hoeveel kritiek er ook kan gegeven worden op het huidige beleid. Vergeleken met andere continenten kan het best verdedigd worden. De E.U. kreeg een autonoom buitenlands- en veiligheidsbeleid, maar helaas belandde ook de NAVO in het nieuwe verdrag.
De roep om een autonoom Europa is nooit luider geweest dan vandaag, maar toch is het nog niet gelukt.
Het ziet er voorlopig niet naar uit dat de ‘Europese Politieke Gemeenschap’ soelaas kan brengen. Ze heeft voorlopig geen ruggegraat. Het is een ‘niet geïdentificeerd politiek subject’ zoals Delors vroeger over de E.U. sprak. De bedoeling is niet eens duidelijk uiteengezet. Een ‘politieke dialoog’, een ‘strategie voor energiebevoorrading’, een alliantie tegen Rusland, een nieuwe samenwerking rond?, … het kan nog alle kanten op, als het al een kant opgaat.
De vele landen zouden er ‘op voet van gelijkheid’ staan, maar wie kan geloven dat de stem van Noord-Macedonië of Kosovo even luid klinkt als die van Frankrijk of Duitsland? Hooguit kunnen er enkele strategische belangen worden ontwaard, maar een ‘gemeenschap van waarden’ is het geenszins.
Het V.K. wil alvast geen enkele vorm van structuur, geen secretariaat, maar gewoon een ‘platform’ voor gesprekken.
De vergadering was meer symbolisch dan wat anders, om de ‘eenheid’ van Europa in de verf te zetten, aldus Luuk van Middelaar, net zoals de trein waarmee Macron, Scholz en Draghi samen naar Kiev reisden in juni.
In zijn speech voor de ‘ambassadeurs’ van de EU in de wereld gaf Josep Borrell, de hoge vertegenwoordiger voor het buitenlands en veiligheidsbeleid, een verrassend heldere analyse van de huidige stand van zaken.
‘We hebben de soevereiniteit over onze welvaart losgekoppeld van de soevereiniteit over onze veiligheid, en we hebben ze beide uit handen gegeven, de eerste aan Rusland en China, de tweede aan de V.S…. Nu de oude wereld aan het vervagen is en radikaal rechts overal opnieuw de kop opsteekt, is het nodig aan nieuwe oplossingen te denken’.
Borrell beseft dat het mondiale Zuiden niet langer vol bewondering naar Europa opkijkt, maar ons wel – terecht – beschuldigt van kolonialisme. Het Zuiden aanvaardt niet langer dat we ons model proberen te exporteren.
We moeten zelf meer verantwoordelijkheid opnemen, aldus nog Borrell, want ook de V.S. kan stoppen met gasleveringen. En wat we ook denken, wat mensen uiteindelijk willen, is een beter leven. Dat moeten we bieden.
Voor het uittekenen van die ‘nieuwe oplossingen’ komt Borrell echter niet ver. Ook hij hangt vast aan een atlantische visie.
Het is een Mexicaanse krant die in alle duidelijkheid schreef: ‘Europa is meer bezig met zijn zelfmoordpoging dan met zijn overleven’.
Blokken of wederzijdse afhankelijkheid?
Het was verbazend dat de E.U. tijdens het hele Brexit-debacle, de COVID-crisis en vandaag tijdens de oorlog de eenheid heeft weten te bewaren. Maar hoe lang nog? De winter van 2022 komen we door, stelt het IMF, 2023 wordt moeilijker.
Er zijn opnieuw pleidooien voor verdragswijzigingen, misschien kan het toch nuttig zijn de resultaten van de jongste conferentie over de toekomst van Europa te bekijken. Op dat vlak kan co-voorzitter en ‘federalist’ Guy Verhofstadt niets verweten worden. En stel dat de linkerzijde volop kan meewerken voor een echt ‘nieuw’ Europa! Want aan de huidige 27 met de bestaande structuren nog een tiental kleinere landen toevoegen is waanzin. Vandaag al draaien zowel de Commissie als de Raad vierkant.
De weg naar een unipolaire of zelfs een multipolaire wereld is uitzichtloos. Er is een beter multilateralisme nodig, wat voor naam men er ook aan geeft. Er is samenwerking nodig en meer wederzijdse afhankelijkheid, want de ene afhankelijkheid ruilen voor een andere is geen oplossing.
We moeten geen rode lijnen trekken, zei Macron aan de Sorbonne, wel een nieuwe horizon openen.
En nog: ‘Europa is niets meer dan een idee dat al eeuwen meegaat, het is een belofte van vrede, van welvaart, van vrijheid’. Maar telkens opnieuw wordt het stuk gemaakt, telkens opnieuw moet het heropgebouwd worden. En telkens opnieuw blijft het perfect mogelijk.
