Zondag 23 juli vonden in Spanje algemene verkiezingen plaats. Vrijwel alle peilingen gaven een ruime overwinning aan het blok Partido Popular – Vox. Spanje leek in het rijtje te komen van de Europese lidstaten waar conservatief rechts zonder gêne de handen drukt met xenofoob extreemrechts. Tijdens de campagne beloofde het rechtse blok korte metten te maken met het sanchisme, genoemd naar de huidige linkse coalitie van de socialistische premier Pedro Sánchez. Die linkse regering slaagde er de voorbije vier jaar in om Spanje doorheen de coronacrisis te loodsten, de inflatie te bedwingen, de minimumlonen te verhogen en sociale arbeidsrechten in te voeren, en toch werden die maatregelen niet breed ervaren als vooruitgang. Niet verarmen werd niet op dezelfde manier gewaardeerd als verrijken. De sociale reddingsboeien slaagden er wel in de rechtse regeringskandidaten stevige argumenten te ontnemen om naar de verkiezingen te trekken met een beloftevolle sociaaleconomische agenda. Zij gooiden het over een andere boeg en vulden de kogelhulzen met een ander soort kruit, de cultuurstrijd tegen het – naar eigen zeggen – rode, radicaalfeministische en met separatisten flirtende sanchisme, ook wel Frankensteinregering[i] genoemd. Er werd vooral onder de gordel geschoten, en het liefst op de vrouwelijke ministers van de uitgesproken linkerflank, die zwakheden vertoonde door een interne machtsstrijd tussen het oude Podemos van Minister van Gelijkheid Irene Montero en het nieuwe Sumar van Minister van Werk Yolanda Díaz. Montero verbrandde zich in de herfst van september 2022 zwaar aan haar feministische wet Solo sí és sí (Alleen ja is ja, alleen seks mét expliciete toestemming), die een zware juridische fout bevatte in het voordeel van aanranders die er vervroegd door vrijkwamen. Dit enorme blundercadeau aan de oppositie kostte uiteindelijk haar kop en veegde Podemos van de kaart, maar rechts bleef er wel van smullen.
De Partido Popular en Vox creëerden een retoriek van de teloorgang van de Spaanse natie en culturele identiteit die vele Spanjaarden bang of boos maakten. De vuilste en meest xenofobe taal werd overgelaten aan Vox, dat alle vrijheid nam om te fulmineren tegen niet westerse immigranten, de feministen, de LGTBQ-gemeenschap, de Catalaanse onafhankelijkheidsbeweging, de mensenrechten, ngo’s, en alles wat voor hen niet past in een geijkt Spaans prototype. Tegenover het identitaire macho ideaal van extreemrechts, probeerde de Partido Popular zich te profileren als een maatpakalternatief in het rechtse centrum door de stem te zijn van het gematigde conservatieve Spanje dat trouw toont aan de grondwet en het sociale pact van 1978. De hijgende buldog hielden ze bewust op afstand maar wel in hun zog. Vox was zowel een ongewenste zegen als een noodzakelijke vloek. Nadat op 28 mei lokale en regionale verkiezingen plaatsvonden, sloten beide partijen bestuurlijke allianties in verschillende gemeenten en autonome gemeenschappen. Daar werd meteen radicaal werk gemaakt van de beloofde nieuwe Spaanse orde. De departementen voor feminisme werden vervangen door familiezaken, er werden theaterstukken verboden, Catalaanse literatuur uit Valenciaanse bibliotheken verwijderd en LGTBQ-vlaggen van de gemeentebalkons weggenomen. De buldog achter het maatpak grijnsde de tanden bloot en verspreidde een geur van teruggekeerd franquisme. Dat zag de modale Spanjaard plots heel duidelijk, bij gematigd rechts, maar zeker ook bij de links voelende thuisblijvers die verantwoordelijk waren geweest voor de verkiezingsnederlaag. Door vervroegde algemene verkiezingen af te kondigen gokte Sánchez vooral op de mobilisatie van die groep. Hij stuurde de Spanjaarden in de eerste plaats naar de stembus met de vraag in welk soort Spanje ze zelf verder wilden, progressief of reactionair. De pronostieken pronostikeerden met dramatische hartenlust, maar de blauwgroene[ii] triomf die ze voorspelden werkte als een rode lap.
Om 8 uur ´s avonds sloten de kieslokalen, konden de tellingen beginnen en werden de eindeloze voorbeschouwingen van de electorale televisieprogramma’s eindelijk afgelost door de binnenlopende resultaten. Tot ongeveer halfweg de telling was de zetelwinst in het voordeel van de socialistische partij (PSOE) van premier Sánchez. Maar Madrid, waar een conservatieve monsterscore werd verwacht, hield met tergende traagheid de spanning hoog. Wel was het toen al duidelijk dat Vox vele van zijn zetels van 2019 zou moeten prijsgeven aan de PP, dat de PSOE er zou afsnoepen van de linkse coalitiepartner Sumar, en dat de Catalaanse onafhankelijkheidspartijen op weg waren naar een opdonder van formaat. De verwijdering van de flanken zette zich door, tot het rond 11 uur duidelijk was dat de Partido Popular – zoals verwacht- de verkiezingen had gewonnen met 14 zetels[iii] voorsprong op de PSOE. 8 miljoen conservatieve Spanjaarden hadden 7,76 progressieve Spanjaarden de loef afgestoken, maar samen veroverden ze wel 258 zetels van de 350. Vele Europese centrumpartijen zouden onmiddellijk tekenen voor dat Spaanse electorale middenbermmanoeuvre, maar Spanje moet altijd met de eigen bril gelezen worden als twee ideologische blokken waar de regionale nationalistische partijen tussen of rond zweven. De overige 92 zetels werden verdeeld tussen Vox en Sumar, die gelijkspel haalden met elk 3 miljoen kiezers en respectievelijk 33 en 31 zetels. De Catalaanse nationalisten behaalden er samen 14, de Baskische 11. Drie andere regionale partijen elk 1. De kiezer had zich gemobiliseerd, Spanje was gecentrifugeerd en de pronostikerende pronostieken waren verkeerd. Dat waren voor het dimmen van de studiolampen de belangrijkste conclusies van de analisten. We kregen nog beelden van PP kopstuk Feijóo die de electorale overwinning claimde en van premier Sánchez die de morele overwinning claimde, beide op luid applaus onthaald. En zo vatte een enigszins opgelucht Spanje de slaap. Alleen in een dankzij Napoleon en Abba wereldberoemd dorp niet ver van de Waals-Vlaamse grens bleef het nachtlicht branden. Daar woont nog steeds de in 2017 naar België gevluchte voormalige Catalaanse onafhankelijkheidsleider en ex-minister-president Carles Puigdemont.
Bij het ochtendgloren van maandag 24 juli werden de eerste puzzelstukken gelegd voor een mogelijke coalitievorming binnen een van beide blokken. De Partido Popular en Vox behaalden samen geen meerderheid om een regering op touw te zetten en hadden maar één externe partner, een kleine conservatieve partij uit Navarra (Unión del Pueblo Navarro) met 1 zetel. Aan progressieve zijde was de externe steun groter. Sánchez kon niet alleen rekenen op de steun van Sumar, maar ook op de Baskische rechtse én linkse nationalisten (PNV en Bildu), de linksrepublikeinse Catalanen (ERC), en twee zetels uit Galicië en de Canarische Eilanden, allen samen goed voor 173[iv] ja-woorden voor een tweede linkse ambtstermijn, maar 3 te kort voor een meerderheid. Er bleef nog één partij met zeven zetels over die Sánchez een tweede regeertermijn kon leveren, de liberale Catalaanse onafhankelijkheidspartij van de banneling Carles Puigdemont, Junts per Catalunya (Samen voor Catalonië). In Spanje hoorden ze de kerk tot in Waterloo vloeken. In de Vlaamse media werd Puigdemont uitgeroepen tot kingmaker[v]. Nog geen 400 duizend stembrieven of 1,6 % van de opkomst kreeg de sleutel in handen over de toekomst van een land met 47 miljoen inwoners.
De ironie wil dat een doorbloede republikeinse independentista de sleutel in handen heeft om de Spaanse constitutionele monarchie in de ene of andere richting te sturen. Junts liet onmiddellijk te kennen geven dat ze ‘Spanje niet zouden redden’[vi], emotioneel erkennen ze de Spaanse staat ook niet meer na het referendum en de eenzijdige onafhankelijkheidsverklaring van 2017, maar contractueel doen ze dat -uit pure noodzaak- wel, al komt dit momentum als geroepen om de clausules te herschrijven. Hun prijsticket voor de steun aan Sánchez bevat twee eisen: totale amnestie voor iedereen die naar aanleiding van het ongrondwettelijk verklaarde referendum van 2017 in vervolging werd gesteld of veroordeeld werd én garanties voor een nieuw en bindend referendum over de Catalaanse onafhankelijkheid, een Catalaanse inversie van solo sí es sí, geen ja is geen ja. Het is dus niet Franco, maar Puigdemont die plots alive and kicking is. De vraag die iedereen zich vandaag in Spanje stelt is hoe ver de ‘verbannen’ Catalaan wil gaan, hoeveel portie ressentiment weegt op de partij en in welke mate de radicale vleugel van het independentisme, geconcentreerd in de achterban van Puigdemont en in een opkomend extreemrechts catalaans nationalisme (Aliança Catalana), zichzelf de bomgordel wil omdoen om het hele land te laten ontploffen. Als Puigdemont, net als Vox een ongewenste zegen maar noodzakelijke vloek voor progressief Spanje, geen koning maakt van Sánchez komen er nieuwe verkiezingen. Als die gewonnen worden door de PP-Vox, en die kans is groot, zullen zij de Catalaanse pretenties op een ongeziene wijze de mond snoeren. Laat Puigdemont toch de broek zakken, dan zal hij net als zijn linksrepublikeinse ex-partner ERC gezien worden als een botifler, een Catalaanse overloper naar de Spanjaarden, en zo de wind in de zeilen zetten van Aliança Catalana, de new kid on the block. In het eerste geval zal hij, samen met zijn partij, uitgespuugd worden – voor zover dat nog niet het geval is – door heel progressief Spanje, in het tweede geval kan hij hoogstens rekenen op een zuur gegunde gratie. De kingmaker is de redder die zelf niet gered zal worden.
Het is niet makkelijk te vatten in welke mate de emotionele componenten, waarop ik hier de nadruk legde, de toekomst van Spanje gaan bepalen na een fel beladen ideologische kiesstrijd. In een rationeel scenario zegt Junts ja tegen Sánchez, wordt Puigdemont gesteund door de andere Catalaanse en Baskische onafhankelijkheidspartijen en krijgt Catalonië belangrijke economische en taalkundige garanties in ruil voor het opbergen van de onafhankelijkheidsstrijd. Dat wil ook de Catalaanse bedrijfssector die de politieke grillen meer dan moe zijn, en trouwens ook het gros van de Catalaanse bevolking die steeds voltalliger achter de socialist Salvador Illa gaat staan. Een nuchtere Sancho Panza zou Don Quijote altijd in het oor fluisteren dat hij de pacificatie van Catalonië én Spanje moét ondertekenen. Maar een idealistische dolende caballero, zoals Puigdemont er een is, durft daar wel eens anders over te denken. Dit wordt wel degelijk een keuze tussen de rede en de emotie.
[i] De ultrarechtse krant ABC kopte op de verkiezingsdag ‘Plebiscito sobre el sanchismo’ en noemde in de opiniestukken de linkse coalitieregering verschillende malen ‘Frankensteinregering’. ABC, 23/7/2023
[ii][ii] Blauw is de kleur van de Partido Popular en groen die van Vox.
[iii] Na de telling van de Spanjaarden in het buitenland werd het verschil nog 1 zetel groter in het voordeel van de Partido Popular. Dit werd pas bekend op 30 juli.
[iv] Inmiddels dus maar 172 zetels.
[v][v] https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2023/07/26/puigdemont-kingmaker-spaanse-formatie/
[vi][vi] https://www.ccma.cat/tv3/alacarta/els-matins/miriam-nogueras-junts-no-som-aqui-per-salvar-espanya/video/6233153/
