Duizend pagina’s FORUM-Brandstof

Jos de Beus et al, Forum Essays 1998-2006 Beschouwingen over de multiculturele samenleving, Uitgeverij Ger Guijs, Rotterdam, 2007, 932 blz. box met vijftien essays, ISBN 9789067346016, prijs 69,90 euro

Volgens Van Dale was een forum in de oorspronkelijke betekenis een plein te Rome tussen Kapitool en Palatijn waar het volk samenkwam om publieke zaken te bespreken. Volgens dat principe lanceerde het Nederlands Instituut voor Multiculturele Ontwikkeling FORUM een decennium geleden een landelijke discussie over multiculturele kwesties. Wie is FORUM en wat willen zij? Volgens hun website wil het Instituut voor Multiculturele Ontwikkeling wederzijds begrip tussen mensen van verschillende afkomst bevorderen. ‘Het uiteindelijke doel is een samenleving waaraan alle burgers – ongeacht religie, sekse, huidskleur, politieke of seksuele voorkeur – kunnen meedoen. Meedoen op het gebied van arbeid en onderwijs staat daarbij voorop. Ook is het belangrijk dat mensen zich thuis voelen in hun wijk en actief betrokken zijn bij ontwikkelingen in de wijk. Verder vindt FORUM dat iedereen niet alleen in de wijk, maar ook in de publieke ruimte de kans moet hebben om iets in te kunnen brengen (multicultureel burgerschap). Overheid, maatschappelijke organisaties, bedrijfsleven en burgers – zowel allochtoon als autochtoon – moeten hierin gezamenlijk verandering brengen, door ieder hun verantwoordelijkheid te laten nemen. FORUM doet dit met diverse projecten en activiteiten waarmee het instituut beoogt de afstand tussen verschillende groepen in de samenleving te verkleinen.’

Vanaf 1998 levert FORUM ‘brandstof’ leveren voor een vernieuwende gedachtewisseling over dat heikele thema waar alle westerse samenlevingen zwaar mee in de knoop zitten. Eén van de instrumenten daarvoor was een essay-reeks waarin dieperliggende trends in de multiculturele Nederlandse samenleving in kaart worden gebracht en ontleed. Tussen 1998 en 2006 verschenen er niet minder dan 15 essays die samen goed zijn voor bijna duizend pagina’s tekst en die door uitgeverij Ger Guijs in een handige box bij elkaar werden gebracht. De essays, geschreven door wetenschappers, publicisten, journalisten, ambtenaren, beleidadviseurs en politici bestrijken zeer uiteenlopende terreinen en bewegen zich op het snijvlak van politiek, economie en cultuur. Het is onmogelijk om op alle essays in extenso in te gaan. Ik beperk me tot enkele die mij het meest zijn bijgeblevenen en waarmee ik zeker geen ongunstig waardeoordeel wil uitspreken over de andere die ik hieronder slechts signaleer.

In “De cultus van vermijding, visies op migrantenpolitiek in Nederland (geschreven in 1998)
laat de samensteller, hoogleraar sociale filosofie Jos de Beus, zien dat de Nederlandse migrantenpolitiek wordt beheerst door een vermijdingsvisie, die zich uit in een preventief en paternalistisch minderhedenbeleid. Willen we in een multiculturele samenleving komen tot nieuwe, rechtvaardiger verhoudingen dan zal gekozen moeten worden voor politieke confrontatie, waarbij alle bevolkingsgroepen worden aangesproken.

In ‘De gedroomde wijk, methoden, mythen en misvattingen in de nieuwe wijkaanpak’ analyseert hoogleraar opbouwwerk Jan Willem Duyvendak in 1999 zeven mythen over de wijkaanpak. Hij laat zien dat veel problemen in oude wijken, zoals armoede en werkloosheid, hun oorzaak elders vinden dan in die wijken zelf. Fel bekritiseert hij het onuitgesproken anti-groepsdenken ten aanzien van etnische minderheden, waardoor de oplossing van sociale ongelijkheid wordt gezocht in de verdunning van ‘probleemgroepen’. Om die reden zet hij grote vraagtekens bij de gedachte dat gedifferentieerd bouwen voor verschillende inkomensgroepen zal leiden tot een grotere sociale cohesie en ‘dus’ ook tot integratie van minderheden. Stadssocioloog Roelof Hortulanus toont in hetzelfde boekje aan dat de bekende sociaal-economische indicatoren – werkloosheid, inkomen, opleidingsniveau – weinig zeggen over de leefbaarheid van een buurt. Woongebieden met een lage sociaal-economische score blijken aanzienlijk van elkaar te verschillen. Vrijwel altijd hebben zulke wijken naast negatieve ook positieve kenmerken en lang niet altijd is de leefbaarheid er in het geding.
Hortulanus gaat op zoek naar adequatere probleemdefinities als basis voor de wijkaanpak. Eén van zijn verrassende conclusies is dat buurtreputaties een zelfstandige rol spelen in het verval of de opleving van buurten.

De Surinaams-Nederlandse socioloog Ruben Gowricharn, één van mijn favoriete auteurs, analyseert in ‘De januskop van transnationaal burgerschap’ de verschillende dimensies van burgerschap – formele status, democratische praktijk en identiteit – en illustreert deze aan de hand van de Surinaamse bevolking in Nederland. Hij verbindt het begrip burgerschap niet met de natiestaat, maar met democratie en laat zien hoe de transnationale democratie op politieke en sociale grenzen stuit van de natiestaten waarin de migranten zich gevestigd hebben.
Minderheden zijn onvoldoende gerepresenteerd op het statelijk niveau en nog minder in de buitenlandse politiek. De welvaartsrechten zijn slechts tot op zekere hoogte getransnationaliseerd, – ‘transnationale uitgaven’ zoals het ondersteunen van familie in het land van herkomst worden bijvoorbeeld niet tot de legitieme kosten voor levensonderhoud gerekend – en de culturele identiteit moet voortdurend bevochten worden. De transnationale democratie toont dus twee gezichten.

In ‘Thuis zijn in de kunst’ constateert diezelfde Ruben Gowricharn dat allochtonen de grote afwezigen zijn in het Nederlandse kunst- en cultuurlandschap. Enerzijds vraagt hij zich af hoe die afwezigheid valt te verklaren en anderzijds hoe de eenzijdige samenstelling van zowel de makers van kunst als van het publiek kan worden doorbroken. Gowricharn pleit voor het opzetten van bestuurlijke netwerken en kweekvijvers waarmee allochtone talenten toegang krijgen tot het witte Nederlandse kunstbolwerk.

Ook de hoogleraar boekwetenschap Lisa Kuitert vertrekt vanuit de culturele invalshoek. In het zeer interessante ‘Vleugelspelers, uitgevers tussen twee culturen’ geeft ze een overzicht van de inspanningen van uitgevers tussen 1975 en 2000 om schrijvers-tussen-twee-culturen aan zich te binden. Meer dan eens worden nieuwe Nederlandse schrijvers in de media besproken als exotische snoepjes. Uitgevers zouden meer in schrijvers geïnteresseerd zijn om commerciële redenen dan om de literaire kwaliteit van hun werk. Listig zouden zij inspelen op de vraag naar het vreemde van een politiek correct lezerspubliek. Is de Nederlandse literaire traditie de laatste vijfentwintig jaar verfrist, veranderd en verrijkt en zijn er thematische en taaltechnische vernieuwingen te bespeuren?
Een van de felste en meest essentiële discussies zit vervat in de luttele pagina’s van ‘De multiculturele illusie, een pleidooi voor aanpassing en assimilatie’(1999). De auteur is hoogleraar sociaal en cultureel beleid Paul Schnabel, tevens voorzitter van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP), die stelt dat Nederland geen multiculturele samenleving is en het ook niet moet worden. Volgens Schnabel acht elke cultuur zichzelf de beste en 80 procent van de Nederlanders toont zich inschikkelijk, maar wenst niet te marchanderen met de eigen westerse waarden. Wie in Nederland wil meedoen, moet zich aanpassen, integreren en uiteindelijk assimileren. De socioloog Ruben Gowricharn en tekstanalytica Ineke Mok dienen Schnabel van felle replieken.

Het omvangrijkste boek is een bundeling van essays met als titel ‘Stigma: Marokkaan! Over afstoten en insluiten van een ingebeelde bevolkingsgroep’ (2003), samengesteld door FORUM-voorzitter Sadik Harchaoui en journalist Chris Huinder. Daarin komen diverse auteurs aan het woord. Vooral Marokkanen lijken gestigmatiseerd te worden in de Nederlandse samenleving. De bovenmatige Marokkaanse aanwezigheid in de criminaliteitsstatistieken, de vijandige houding tegenover homoseksualiteit, het antisemitisme en met moslimextremisme, dat alles en meer wordt op het conto van de gehele Marokkaanse gemeenschap geschreven. De laatste jaren is er vanuit verschillende Marokkaans-Nederlandse groepen toenemend verweer tegen deze stigmatisering. Ook tijdens een conferentie in 2003 in Amsterdam bespraken wetenschappers en journalisten het hoe en waarom van het stigma: Marokkaan! Hun bijdragen en van enkele anderen zijn in deze essaybundel samengebracht. Vanuit allerlei benaderingen – sociologisch, economisch, sociaal-psychologisch, juridisch – laten zij zien dat deze stigmatisering vaak onterecht is, economisch nadelig, onverantwoord en voor Marokkanen vaak uiterst pijnlijk. Maar als een stigma voor een belangrijk deel een constructie is, valt deze dus ook te veranderen. Deze bundel biedt op een gevarieerde en toegankelijke wijze inzicht in processen die leiden tot het afstoten of juist insluiten van een grotendeels ingebeelde bevolkingsgroep. Ook in ‘De Marokkaanse uitdaging, de tweede generatie in een veranderend Nederland’(2001) wordt er ingegaan op deze thematiek. De historicus Herman Obdeijn en de geograaf Paolo De Mas stellen dat de tweede generatie Marokkanen Nederland wakker schudt. Een dynamische groep jongeren verschijnt op het maatschappelijk toneel en in de politieke arena. Er is natuurlijk het uit de media bekende kleine deel dat veelvuldig de politiebureaus en gerechtsgebouwen frequenteert, maar een grote groep jongeren (veelal vrouwen) is goed opgeleid, heeft een baan en discussieert heftig op de vele bloeiende Marokko-sites. In dit essay werpen Marokko-kenners Obdeijn en De Mas de vraag op of de Nederlandse samenleving – waarin recentelijk een kentering is opgetreden in het denken over zaken als immigratie, identiteit, cultuur, participatie en inburgering – wel met de verkenningsdrift en pluriformiteit van deze jongeren uit de voeten kan.

Verder zijn er nog volgende deeltjes om het geheel te completeren. ‘Tekst traditie of terreur? Naar een moderne visie op de islam in Nederland’(2004) van de filosoof Gabriël van den Brink. ‘Makassarplein, Zin en onzin van ‘het multiculturele drama’’ (2000) door cultuurfilosoof en journalist Jos van der Lans. ‘Vluchten kan niet meer’ over etnische segregatie in het onderwijs (2003) door onderwijskundige Guuske Ledoux, beleidsadviseur Renée van Schoonhoven en onderwijsjournalist Robert Sikkes. ‘Bruggenbouwers na de beving’ over het transnationale burgerschap van Turken (2001) door journalist Ozkan Gölpinar en beleidsadviseur Naci Demirbas. ‘Feminisme versus multiculturalisme?’ (2000) door sociologe Sawitri Saharso. Kerusuhan, het misverstand over de Molukse onrust’ (2001)
door antropoloog Fridus Steijlen en ‘Spelen met vuur’ of etnisch geweld voorkomen?(1998) door Hoge Commissaris inzake Minderheden Max van der Stoel.

Deze bundeling van duizend meestal boeiende pagina’s geeft een zeer goed beeld van de felle discussies die in Nederland gevoerd werden door voor en tegenstanders van de multiculturele samenleving. Ik meen dat er in Vlaanderen c.q. België, waar in grote lijnen dezelfde discussie gevoerd werd en wordt, geen gelijkaardige pogingen bestaan om op dergelijke overzichtelijke manier discussiebrandstof te leveren. Deze handige box hoort niet alleen thuis op de rekken van iedereen die zich verdiept in één of ander aspect van deze toonaangevende maatschappelijke discussie, maar kan ook inspiratie leveren voor organisaties die dit werk in een Vlaams, Belgische context zouden willen overdoen. Misschien een taak voor het Vlaams Minderhedencentrum? Naast de actuele waarde kunnen deze FORUM-essays ook gelezen worden als een stukje historische reconstructie van een woelig Nederlands decennium waarop de Fortuynen en Wildersen hun stempel mee gedrukt hebben.

(Uitpers, nr 99, 9^de jg., juni 2008)

U kunt dit boek via de link hieronder rechtstreeks bestellen bij:

en wie via Uitpers bestelt, helpt Uitpers!

De link:

http://www.groenewaterman.be/anne/index.dll?webpage=index.htm&inpartcode=661615&refsource=uitpers