Eerst was er een sterke ontkenning, vervolgens werd de schuld voor de catastrofe toch toegegeven: de Oekraïense Boeing is door Iraans afweergeschut neergehaald. Achter deze vergissing gaat een diepere vaststelling schuil : de militaire confrontatie tussen Iran en de VS heeft voor het eerst burgerslachtoffers geëist uit niet betrokken landen.
Wat er vroeg in de ochtend op 8 januari 2020 gebeurde, was eigenlijk alles behalve toevallig. Het greep plaats als gevolg van de enorme opstuwing van de spanning die president Trump veroorzaakte door de moordaanval op de Iraanse generaal Soleimani.
Tijdens de Koude Oorlog was “detente” een van de belangrijke eisen van de vredesbeweging. Ont-spanning is immers een van de essentiële voorwaarden om een politiek klimaat te helpen creëren dat nodig is om tot ontwapenings- of vredesakkoorden te kunnen komen. Omgekeerd is het opvoeren van de spanning een garantie voor verdere militarisering, voor intensivering van de spiraal naar geweld toe, voor het antwoorden met directe militaire wraakacties en… voor mogelijke ‘fouten’ bij het operationeel militair personeel. Er zijn genoeg voorbeelden in de geschiedenis van de laatste zeventig jaar hoe we op momenten bijna op de rand van nucleaire oorlog stonden, en waar militaire operatoren de geweldige koelbloedigheid hebben kunnen opbrengen om hun technische data te interpreteren en een catastrofe te vermijden. Met de gebeurtenissen in Teheran heeft de enorme spanning dergelijke koelbloedigheid kennelijk geen kans gegeven.
Het spreekt voor zich dat er een verschil is tussen de directe daders en de indirecte oorzaken. Maar dat is meer juridisch dan politiek. Het staat buiten kijf dat de vijandigheid, die op de rand van oorlogsconfrontatie heeft gestaan sinds de Amerikaanse terugtrekking uit de nucleaire overeenkomst met Iran, voor het eerst burgerslachtoffers van niet deelnemende staten eiste. De opgedreven spanning speelde een cruciale rol bij de beoordeling van de technische informatie die de operateur van het afweergeschut voor zich kreeg.
Het klinkt misschien cynisch, maar klassiek wordt daarvoor de term van “nevenschade”, collateral damage, gebruikt. Hoe vaak krijgen we die niet te horen of te lezen en wordt deze als vanzelfsprekend beschouwd wanneer honderdduizenden mensen in Irak, Syrië, Jemen en Libië sterven als gevolg van oorlogshandelingen? Vandaag wordt het Westen met de ‘wreedheid’ van deze term geconfronteerd want het gaat naast Iraniërs en Afghanen ook om Oekraïners en Canadezen, Zweden, Duitsers en Britten.
In de redenering die dit artikel volgt moet er dus gewerkt worden aan “de-escalatie” in het zogenaamde Iran dossier. Toonaangevende EU-landen, zoals Duitsland, Frankrijk, Italië en verder Groot-Brittannië kunnen niet langer het Iraans beleid van de Trump-regering enkel tegengaan louter met diplomatie van ineffectieve verklaringen. De crisis vereist een gecoördineerde actie, die duidelijk veroordeelt wat niet langer acceptabel is.
Dit zal echter alleen een indruk en impact achterlaten als China en Rusland betrokken worden. Het Westen moet daarom beslist Rusland als partner erkennen, als machtsfactor in het Midden-Oosten. Prioritair is de weg te vinden die kan leiden tot een de-escalatie. Dit zal wel altijd tegemoetkomen aan de Russische belangen in Iran en Syrië. Maar het wordt hoog tijd dat de zogenaamde wereldgemeenschap deze gewoon gebruikt in plaats van ertegen te vechten. Dit is nodig om tot een algemene détente te komen en ongelukken als deze in Iran te vermijden.
Aangezien de Iraniërs hebben toegegeven dat hun luchtverdediging de Oekraïense Boeing heeft neergeschoten, moet de vraag gesteld worden of niet alle luchtvaartmaatschappijen vluchten naar en van Iran niet hadden moeten annuleren of omleiden toen Donald Trump aankondigde dat, in geval van een Iraans militair antwoord op de moordaanval op generaal Soleimani, de VS zouden terugslaan.
De respectieve luchtvaartmaatschappij neemt zelf de beslissing over een vliegroute op basis van actuele veiligheidsanalyses over het overvliegen van gebieden en het volgen van bepaalde luchtcorridors. Bovendien levert het vluchttoezicht van luchtvaartorganisaties, zoals de International Air Transport Association (IATA) de International Civil Aviation Organisation (ICAO) en Eurocontrol hun risicobeoordeling. En deze beoordeling kan voor Iran nauwelijks van die aard zijn geweest dat met een gerust geweten het luchtruim kon gebruikt worden.
We leven kennelijk in een wereld die gelooft dat problemen van welke aard ook, lokaal zijn of geïsoleerd bekeken moeten worden. De niet direct betrokkenen kunnen deze dan rustig negeren. Directe en indirecte gevolgen voor mens en (wereld)samenleving worden niet gezien. Business first.
Conflicten op een niet-militaire wijze aanpakken, zorgen voor een wereldwijde detente en een de-escalatie in acute brandhaarden is een absolute noodzaak om catastrofes met burgerslachtoffers te vermijden. We moeten de Verenigde Naties een centrale rol laten spelen, boven business as usual, boven militaire bondgenootschappen, boven de eigengereidheid van grootmachten.
