Het was één van de meest sprekende slogans van de protesten in Chili de afgelopen dagen: neen, wij protesteren niet tegen de prijsverhoging met 30 pesos in de metro van Santiago, wij protesteren tegen dertig jaar neoliberalisme en gebrekkige democratie.
Het werd erg snel duidelijk dat de prijsverhoging niet meer dan een druppel was die de emmer deed overlopen. In het hele land, ook in steden waar helemaal geen metro is, kwamen mensen op straat met potten en pannen. Vakbonden steunen de protesten. In de voorsteden werden supermarkten geplunderd en meer dan 40 metrostations gingen in de vlammen op.
En Sebastian Piñera deed wat van een rechtse president in Chili verwacht kon worden: hij riep de noodtoestand uit en stelde een avondklok in. Het leger en de carabineros werden ingezet om de orde te herstellen, en ze deden dat met zichtbaar plezier.
Voor wie 1973 en de coup van Pinochet tegen Allende heeft meegemaakt waren dit schrikwekkende beelden. Maar de grote meerderheid van de jonge Chileense bevolking had dit nooit eerder meegemaakt. Het was dan ook de allereerste keer sinds het ‘herstel’ van de democratie dat de militairen de straat opkwamen.
Het protest hing al lang in de lucht en had niemand moeten verbazen. In 2006 was er de ‘pinguïnrevolutie’ van de studenten, in 2011 werd over de ‘Chileense lente’ gesproken. De inheemse Mapuche zijn voortdurend in verzet en de repressie is hard. Dit jaar has president Piñera zowaar de herinnering aan 11 september van de agenda weg gehaald en op 5 september was er al protest tegen de privatiseringen. In het Parlement werd een links voorstel om de wekelijkse arbeidsduur van 45 naar 40 uur te verminderen zwaar bevochten door rechts. En de politie werd bevoegd om bij jongeren vanaf 16 jaar preventieve identiteitscontroles uit te voeren. Voor rechts had het 14 jaar mogen zijn.
Uitstalraam voor het neoliberalisme
Chili is dan ook een uitstalraam voor het neoliberalisme. In 1954 kwamen de Chicagoboys al een eerste keer op bezoek, maar ze vingen bot. In 1973 lag de weg open met de staatsgreep van Pinochet, maar de experimenten liepen uit op een zware crisis in 1975 en nog erger in 1982. De banken werden toen genationaliseerd en de particuliere schuld werd overheidsschuld. Het nieuwe economische model hield een desindustrialisering in en er werd volop gemikt op export van natuurlijke hulpbronnen: van koper tot vis en fruit.
Dit model heeft economische groei maar geen sociale welvaart gebracht. Alle overheidsdiensten werden geprivatiseerd, van pensioenen tot gezondheidszorg, onderwijs en water, huisvesting en openbaar vervoer. De democratisering na 1990 heeft daar niets aan veranderd. De ‘Concertación’, een alliantie tussen sociaal-democraten en christen-democraten die twintig jaar aan de macht was, wilde zich ‘aanvaardbaar’ maken voor de militairen en de economische machthebbers. Het verschil tussen links en rechts werd nagenoeg helemaal weggegomd. Dit leidde tot een breuk met de sociale bewegingen, zodat het hele politieke systeem momenteel in een soort vacuüm leeft en slechts met moeite weer de draad van het protest kan opnemen. Bij de laatste presidentsverkiezingen ging slechts de helft van de kiesgerechtigden inderdaad ook stemmen.
Al die tijd bleef de grondwet van kracht die in de periode Pinochet werd opgesteld. Hij stelt zware beperkingen aan de democratische mogelijkheden tot verandering.
De president is bang
De repressie bij de huidige rellen is inderdaad zeer hard. Er worden momenteel 11 doden geteld, 84 mensen zijn gewond door kogels, 1420 mensen werden aangehouden. Dit past weliswaar in een wereldwijde trend van repressie tegen sociale bewegingen. Toch is er in Chili wellicht meer aan de hand, niet alleen omdat de militairen zich goed voelen op straat.
De orde moet dringend worden hersteld, de situatie moet weer ‘normaal’ worden, omdat Chili voor enkele grote internationale conferenties staat. Kan men zich voorstellen dat de VS-president, Donald Trump, op protest wordt onthaald?
Op 16 en 17 november komen zowel Trump als Xi Ping en Poetin op bezoek voor de APEC-top, de landen rond de Stille Oceaan. Twee weken later is er de COP25, de VN-vergadering over klimaatverandering. Trump zal daar niet bij zijn, maar men verwacht wel duizenden jongeren die keet kunnen schoppen.
Als men weet dat er in Chili al lang zwaar protest is tegen TPP11, een ‘transpacific’ vrijhandelsakkoord met elf landen dat in Chili niet geratificeerd raakt, dan men beseft men wel dat Sebastian Piñera niet rustig meer slaapt. Hoewel de V.S. niet aan die TPP11 meedoen, is het toch een akkoord dat verdere privatiseringen en dereguleringen voorspelt en doet denken aan de vermaledijde ‘ALCA’, het vrijhandelsakkoord voor Amerika dat in 2005 onder druk van het sociaal protest vakkundig werd begraven.
Vandaar dat Piñera in eerste instantie niet enkel het zwaar geschut van het leger boven haalde, maar ook harde taal over een ‘machtige vijand’ gebruikte. Nauwelijks enkele weken eerder had hij het nog over Chili als een ‘oase’ in Latijns Amerika. Nu werden geruchten verspreid over een ‘komplot’ tusen Iran, Venezuela, de Mapuche en de Koerden’…
En nu?
Chili, de oudste democratie van Latijns Amerika, werd na Pinochet nooit gedemilitariseerd, en het leger heeft nog steeds dezelfde hoge budgetten én niet-geprivatiseerde pensioenen. Het is beslist niet overdreven te stellen dat het leger nog steeds de macht in handen heeft. Chili is en blijft de wieg van het gemilitariseerde neoliberalisme.
Na de ‘roze vloedgolf’ die in Latijns Amerika linkse en social-democratische regeringen aan de macht bracht, is het nu de beurt aan rechts, met Bolsonaro in Brazilië, Ivan Duque in Colombia, Lenin Moreno in Ecuador en Mauricio Macri in Argentinië. Voor Macri was Chili altijd het te volgen voorbeeld en er is geregeld overleg in het kader van de ‘Fundación Libertad’ van Mario Vargas Llosa. Macri staat wel op het punt de macht weer snel te verliezen.
Economisch gaat het momenteel echter niet goed in Chili. De economische groei is sterk gekrompen, wegens een daling van de binnenlandse vraag. De export van koper en cellulose is door het handelsconflict tussen de V.S. en China eveneens teruggelopen. De lonen zijn erg laag en de beperkte koopkracht heeft gevolgen voor de economie van het land.
De Chileense president heeft de prijsverhoging voor de metro inmiddels ingetrokken. Hij belooft ook de minimumlonen op te trekken en de rijken te belasten. Hij spreekt nu verzoenende taal. Afwachten of dit de geest weer in de fles kan duwen…
