Een zondag in Burundi
Burundi is een land dat zijn toeristische trekpleisters nauwelijks in de kijker zet. Dus huren we een auto die ons naar les chutes de la Karera brengt, watervallen in het zuidwesten, niet zover van de grens met Tanzania. Een stukje natuur dat uitnodigt tot een soms wat moeizame wandeling op glibberige rotsen. Op een flinke boogscheut ligt la faille des Allemands. Avontuurlijke trekkers lopen die afstand. Zoals de naam het zegt, kom je in een glooiende vallei terecht, die haar naam ontleent aan de aanwezigheid, bijna een eeuw geleden, van Duitse soldaten. De gids die me toegang verschaft tot het terrein springt in de wagen, want uitleggen waar de Duitsers hun fort precies ligt, dat is niet zo makkelijk.
Alleen grondvesten resten er nog, meer niet. Kinderen hebben hun speelterrein gemaakt van wat ooit een militair bolwerk was. “De Belgen hebben tijdens de eerste wereldoorlog de Duitsers verdreven”. Dat is zowat het enige wat onze gids over de tot ruïne vervallen boma te vertellen heeft. Belgen ? Ik vertel hem dat Kongolese soldaten in koloniale soldijdienst hier het vuile werk opgeknapt hebben tijdens hun zegevierende veldtocht tegen het Duitse leger, uiteraard onder het bevel van Belgische officieren. Ik bedenk dat het knap zou zijn als hij tegenover andere toeristen zijn uitleg aan kon vullen maar besef dat mijn parate kennis van die episode van ons koloniale avontuur tekortschiet.
Loopgraven in Afrika
Na de lectuur van het pas verschenen “Loopgraven in Afrika (1914-1918)” ben ik bij. Lucas Catherine beschrijft daarin wat hij “de vergeten oorlog van de Congolezen tegen de Duitsers” noemt. 111 blz. lang geeft hij omstandige informatie over de opmars van de Kongolese Weermacht in Duits Oost-Afrika, het huidige Tanzania. Nadat ze eerst in Kameroen, toen ook een Duitse kolonie, de vijand bevochten hadden, begonnen ze aan de verovering van Rwanda en Burundi, twee koninkrijkjes in de heuvels van Centraal-Afrika die sinds enkele jaren onder Duits gezag stonden. In april 1915 zet minister van Koloniën daarvoor het licht op groen maar het duurt even voor de oorlogsverklaring op het terrein werkelijkheid wordt. Het oprukkende Kongolese leger verslaat in de loop van die campagne de Duitsers en hun plaatselijke askari’s op de plek die nu la faille des Allemands heet. Ziezo, de cirkel is rond, ik weet nu hoe een en ander in elkaar zit.
Maar ik steek nog meer op uit Catherines boekje. Informatie die mijn gids ook te weten zou moeten komen, zodat hij zijn natuurpraatje zou kunnen larderen met historisch elementen. De Weermacht stopt niet aan de toen overigens wazige grenzen van wat later Belgische mandaatgebieden worden. Ze trekken verder de Duitse kolonie binnen en vallen Tabora binnen, op de spoorlijn naar de haven van Dar-es-Salaam. In een latere fase, in oktober 1917, valt Mahenge in hun handen, in het zuidwesten van het huidige Tanzania, dicht bij wat nu Zambia en Mozambique is.
Tabora, dat is geen onbekend verhaal, dat weet ik. Maar Catherine schotelt feiten voor die verhelderend werken. Zo leren we hoe
de Kongolese soldaten vergezeld van hun vrouwen optrekken tegen de Duitsers, voor de kook, de was en de plas, en dat ook dragers van de partij zijn, ook al met hun vrouwen. We leren hoe de koloniale overheid in de grensstreek de goudproductie de hoogte injaagt om de oorlogsoperatie te financieren en hoe de boeren de verplichting opgelegd krijgen om extra rijst te telen om al dat volk te voeden. We leren hoe een en ander er tot ontvolking en hongersnood leidt. Dat allemaal om het leger in staat te stellen een overwinning te boeken. Iets waarin tussen haakjes het Congolese leger na de onafhankelijkheid op eigen houtje niet meer geslaagd is.
1845 Kongolese militairen zijn er gesneuveld tijdens die vergeten oorlog, naast een onbekend aantal dragers. We lezen waar ze begraven zijn, Catherine lijst hun namen op. Niet van allemaal want de zorg om dat keurig te noteren ontbrak in die tijd.
Graven in de geschiedenis
Zoals wel vaker in zijn boeken blaast Catherine het stof weg van een zo goed als vergeten dossier, waarin sterk vervaagde herinneringen opgeborgen zitten die beslist niet in het collectieve gedachtegoed opgenomen zijn. Het geheel is doorspekt met soms weinigzeggende foto’s maar het is nu eenmaal zo dat gezien de stand van de technologie fotojournalistiek in oorlogstijd tussen 1914 en 1918 onmogelijk was. Maar toch, het is niet onaardig om te bekijken hoe de Kongolese Weermacht in parade Tabora binnentrekt en hoe de Kongolese cavalerie per fiets optrekt in Tanganyika.
Dat oorlogsverhaal krijgt een ruime aanloop, die de Duitse kolonisatie in Afrika in beeld brengt. Het geeft het boek wat meer volume en dat moet wel want uiteindelijk beslaat de veldtocht zelf maar zo’n zestig bladzijden.
Pleidooi
“Loopgraven in Afrika (1914-1918)” zou de aanzet moeten zijn tot een veel grondiger herschrijving van die periode in de koloniale geschiedenis van België. Hoe goed leesbaar het ook is, het is soms wat haastig geschreven. Bepaalde stukjes informatie komen soms twee keer voor. Misschien niet zo erg maar soms raak je de draad kwijt, omdat je het grotere plaatje kwijt bent, en moet je teruggrijpen naar passages die je al gelezen hebt om weer op het goede spoor terecht te komen. Zo kreeg ik, toen ik voor de eerste keer las dat Dar-es-Salaam in september 1916 ingenomen was, de indruk dat de Kongolese Weermacht in die operatie een belangrijke rol gespeeld had maar 27 bladzijden later, als de inname nogmaals ter sprake komt, blijkt dat niet zo te zijn.
Zoals Catherine me door “Wandelen naar Congo” in mijn vaderstad Antwerpen gewezen heeft op sporen van koloniaal erfgoed, zo nodigt hij me nu uit naar Schaarbeek om er het monument voor de Weermacht te gaan bekijken. Waarom moeten alleen Congolezen daar jaarlijks op de François Rigasquare hun Onbekende Soldaat herdenken
Paul Panda Fornana
Het gedenkteken in de wijk Helmet is er gekomen in 1970, jaren na de dood van Paul Panda Fornana. Lucas Catherine vermeldt hem als een van de 27 Kongolezen die aan de IJzer gevochten hebben. Panda is de eerste Kongolees die in België een diploma van hoger onderwijs behaalt, aan de tuinbouwschool in Vilvoorde. In 1914 neemt hij als vrijwilliger dienst in het Belgische leger. De Duitsers nemen hem krijgsgevangen. Na de oorlog ijvert hij tot aan zijn dood in 1930 voor een monument. Met veertig jaar vertraging krijgt hij in Schaarbeek zijn zin.
Kin Label, een collectief van tekenaars in Kinshasa, heeft een stripverhaal in de maak dat het leven van Panda in beeld brengt. Africalia, de partner van Kin Label, staat in voor de verspreiding in België. Volgend jaar juni, tegen de 54e verjaardag van de onafhankelijkheid, is het klaar. Een bouwsteen voor het nieuwe handboek over de koloniale geschiedenis. Een idee : een Congolese BD als geschenk voor Kabila en Filip op 30 juni 2014 ?
