In het slotwoord bij de tien uur onafgebroken verkiezingsuitzending op BBC, viel één omschrijving erg op: “Een meteoor is op aarde ingeslagen”. Het zegt alles over de zelfironie (tongue in cheek) maar ook van de zelfoverschatting in de Britse kijk op de wereld – de grenzen van de wereld zijn nog altijd die van een sinds lang verloren imperium, geleid vanuit het eilandgevoel dat in “splendid isolation” meent het Al te bestieren. De enigen die doorhadden dat dit soort monopoly alle contact met de werkelijkheid was ontstegen, bleken de kiezers. Zij straften ongenadig de wereldvreemdheid van de politieke kaste af, zonder dat ze een duidelijk beeld hadden van hoe het nu verder moet.
De parallel met een gotisch verhaal van Edgar Allan Poe uit 1842, The Masque of the Red Death, is schrijnend. Daarin decimeert een dodelijke plaag de bevolking. Alleen hoog in het kasteel van prins Prospero wanen de geprivilegieerde edelen zich veilig. Ze slempen en dansen, houden vluchtende burgers ongenadig af, en wanen zich verheven boven de schepping. Tot op een gemaskerd bal een in scharlaken geklede onbekende de gastheer confronteert. Prospero herkent zichzelf in de plaag, valt dood, en de andere aanwezigen besmetten zichzelf door de scharlaken deelnemer aan te vallen. En vast te stellen dat er geen lichaam in zit. Iedereen sterft.
Bedelstaf
Dat is het verhaal van de Conservatieve Partij die zichzelf overgaf aan wilde dromen en neerbuigendheid, aan zelfbewieroking en “utter contempt” voor de lijdende bevolking. Vijf opeenvolgende eerste ministers – David Cameron, Boris Johnson, Theresa May, Liz Truss en Rishi Sunak – hebben in hun spilzucht en afbouw van de dienstverlening het land aan de bedelstaf gebracht. In de ontmanteling van de voorzieningen is de hand van Margaret Thatcher duidelijk te herkennen, haar verantwoordelijkheid is verpletterend door grootschalige, ultraliberale privatiseringen, het nekken van de vakbonden, en de jingoistische opstelling van een oorlogsregering.
Wie nooit in de spiegel kijkt, zal zichzelf nooit herkennen als Oscar Wildes Picture of Dorian Gray. De aftakeling zet zich niettemin onbarmhartig door. Het opbod van de vrije markt heeft het openbaar vervoer vrijwel onbetaalbaar gemaakt voor de gewone man. Overambitieuze plannen zoals “the farce of High Speed 2, a botched railway project on which tens of billions were wasted” bewijzen mismanagement (The Economist, 6 juli 2024). Veel erger nog is de hallucinatie dat de Brexit gouden appelen zou opleveren. De verantwoordelijkheid van populisten als Nigel Farage (UKIP, Brexit Partij, nu Reform UK) en Boris Johnson (van leugenachtige EU-correspondent in Brussel tot zelf opgeblazen spiegelbeeld van Winston Churchill) is onbeschrijflijk. Om nog te zwijgen van liefst acht ministers van buitenlandse zaken in vijf jaar tijd, acht buitenlandministers, veertien ministers van cultuur, en 16 staatssecretarissen voor woonbeleid – niet toevallig één van de ergste pijnpunten voor de man in de straat.
De Tories hebben hun eigen principes doorzeefd, humanitair, politiek en economisch. De uitschieter was allicht Liz Truss die het amper 50 dagen volhield in 2022 en nu zelfs haar Lagerhuiszetel verloor ondanks de voorsprong van ruim 24.000 stemmen die ze in South West Norfolk had bij de vorige verkiezing (2019). The Economist (29 juni 2024) was dodelijk in zijn beoordeling van deze “Singapore-on-Thames sort of Tory”, die allicht de prijs van een brood of een pint nooit zal kennen. “The outrage felt at Ms Truss comes ot merely from a feeling that she made mistakes but that she seems insufficiently ashamed of them”.
Ze is niet de enige. Liefst 12 ministers uit het Torykabinet kregen de zak van de kiezers, al is het betwijfelbaar of ze een scone minder zullen eten na hun déconfiture. Uittredend eerste minister (en miljonair) Sunak trok wel het boetekleed aan, en wenste Labourleider Keir Starmer – “a decent public-spirited man whom I respect” – al geluk nog voor de drempel van de absolute meerderheid was overschreden (326 zetels op 650 in het Lagerhuis; de facto volstaan 320 zetels omdat Sinn Féin uit Noord-Ierland principieel deelname aan Westminster weigert, en 7 zetels inpikte; ook de ‘Speaker’ of parlementsvoorzitter en zijn drie “deputy’s” stemmen nooit mee). Hij sloeg zich ook op de borst en kondigde meteen zijn ontslag als partijleider aan (ergens in de nabije toekomst): “I am sorry. (…) I have heard your anger, your disappointment, and I take responsability for this loss”.
Blunders
Sunak toonde zich de beschaafde uitzondering. Hij redde zonder moeite zijn zetel, zelfs Count Binface, de “intergalactic space warrior, leader of the Recyclons from planet Sigma X” moest voor hem de duimen leggen in kieskring Richmond and Nothallerton, waar geen andere vreemdeling te bespeuren valt, en niemand om verandering vraagt.
De ene blunder die Sunak na de andere beging, dringt niet tot daar door. Zo was er het Rwandaplan om uitgezette inwijkelingen naar Afrika terug te sturen. Dat liep helemaal spaak. Zo verliet hij ook vroegtijdig de herdenking van D-Day, de geallieerde aanval op de Normandische kusten in 1944, om in Engeland een toespraak te houden. Een oudminister noemde Sunaks beslissing “fucking nuts”. Hij was te verbouwereerd om snel in te grijpen toen bleek dat in zijn kabinet was gegokt op de verkiezingsdatum – al dan niet met voorkennis. Toen hij zijn aankondiging voor Downing Street 10 deed was hij zijn paraplu vergeten, “as he became slowly drenched in a biblical downpour” (Politico, 5 juli 2024).
Maar zelfs de dag voor de verkiezingen liet hij zich ringeloren om op te treden, met de bedoeling zieltjes te winnen, in het “extremely scandal-hit” TV-magazine This Morning op ITV, waar hij ongemakkelijk opzijgedrukt zat weg te kijken van Becky Holt, Engelands meest getatoeëerde vrouw die in geuren en kleuren uitweidde “about getting her genitals inked”, en hoe pijnlijk dat uitpakte (The Daily Beast, 4 juli 2024). Om dan als belangrijkste verklaring mee te geven dat hij op verkiezingsochtend zijn favoriete “very good pork pie with a special chutney and some cheese” als ontbijt ging nemen. Britten en kookkunst, never the twain shall meet. Waarop Tom Teeman hoofdschuddend afsloot dat er eindelijk een stembusgang kwam die voor vele Britten “a welcome end to end such inanity” ging brengen, “and the political insanity alongside it”. Een ongeluk komt zelden alleen.
Pijnlijk
Het enorme verlies van de Tories, het diepste punt in 200 jaar, leidde vooral tot infighting en giftige beschuldigingen over en weer binnen de partij. Op zijn eerste verkiezingsoptreden werd Boris Johnson door de tabloid Daily Mail uitgescholden voor “deranged idiot”. Robert Buckland (voorheen op justitie) gaf onomwonden Suella Braverman (binnenlandse zaken) een veeg uit de pan. “I’ve watched colleagues strike poses, write inflammatory op-eds, and say stupid tings they have no evidence for”, verklaarde hij aan de BBC. “Braverman savaged Mr Sunak’s election strategy in a newpaper article days before polls opened. Not an isolated example”.
Uit pure schaamte besloten niet minder dan 75 conservatieve Lagerhuisleden niet meer op te komen. De voortdurende regeringswissels hadden sowieso al kwaad bloed gezet. En daarbij had de partij de demografische ontwikkelingen niet ernstig genomen. Want van de 20 % kiezers die aangaven voor de Tories te blijven stemmen bleek de gemiddelde kiezer 62 jaar oud te zijn, achter de Brexit te staan, en traditioneel conservatief te stemmen. De harde kern zit bij de 65-plussers. Maar de uitval bij die groep ligt natuurlijk hoger dan in andere segmenten: volle 10 % was al gestorven tussen 2019 en 2024. Vernieuwing stond niet in het woordenboek.
Veertien jaar onafgebroken Tory-bewind heeft de partij gelijkhebberig, overmoedig en vooral onbescheiden gemaakt, ten koste van zijn Europese bestemming. Die mag dan hobbelig en vatbaar voor terechte kritiek zijn, de demokratische bijdrage van de Britten was een nuttig tegengewicht tegen de zelfbenoemde as Frankrijk-Duitsland. De overhaaste (en dwaze, zoals ze nu vaststellen) terugtrekking uit de Unie heeft meteen ook die as ontregeld, getuige de zwakke leiding van Scholz over de Rijn, en de verheven goklust van Macron aan de Seine.
In die zin heeft de meteoor inderdaad een half continent gespleten en zijn het de kiezers die de teugels in handen hebben genomen: weg van de technocratie, weg van de vervreemding, weg van de internationale boevenhandel, weg van het kapitalistisch speculeren, weg van ontregeling in eigen huis. Dat toogpraat daarbij mee leidt tot ondoordacht cynisme en extremisme is een naar nevenverschijnsel. De verkiezingsuitslag was dan ook een “electoraal Armageddon”, zoals Buckland de hecatombe voor de conservatieven omschreef. Hoogdravende gedachten over migratie en klimaat zijn op een koude steen gevallen. Maar de nuchterheid van de burger, die wel als goede huisvader over zijn uitgaven moet waken, staat in schril contrast met de volksmenners en toeteraars die lucht verkopen, en met de ondankbare banken, megaconcerns en grootverdieners die hooghartig hun klanten als zwerfvuil behandelen.
Arrogantie
De Conservatieven hebben sinds 2010 hun eigen graf gegraven door verblinding, zelfgenoegzaamheid, arrogantie en geloof in eigen hersenspinsels. Het is niet omdat Londen nog altijd, onterecht, in de Veiligheidsraad zit, dat je internationaal nog ernstig wordt genomen. Sunak had mooi opgeven dat er aparte verdagen met Australië, Albanië, India, Singapore, Azerbeidjan, Zuid-Korea, Japan, Oekraine e.a. zijn afgesloten. Meestal gaat het over niet meer dan luchtvaart en strategische (defensie)samenwerking. Uitzondering had India kunnen zijn, maar daar hebben de Tories geen verdienste aan. Eén van de eersten om Starmer met zijn monsterzege te feliciteren was uitgerekend India’s leider Narendra Modi. Die wel weet dat de grotere partner de EU is, met wie in 2021 een grootschalig handelsakkoord werd bereikt. India is de EU’s derde grootste handelspartner. In 2022 bedroeg de onderlinge handel 115,4 miljard euro, en nu nog zijn gesprekken aan de gang over een TTC (een raad voor handel en technologie), nog maar de tweede voor de EU na die met de VS. Daar blijft Londen buiten, het moet zijn eigen boontjes doppen. Ook daar hebben de fel verarmde Britten geen Liesje aan.
Het grootste zorgenkind, de Nationale Gezondheidszorg (NHS), de grootste werkgever van heel Europa, was het eerste slachtoffer van de besparingsdrift toen Cameron zonder de Liberaal-Democraten kon regeren in 2015. Mensen liggen tot drie dagen toe in ziekenhuisgangen om behandeld of geopereerd te worden. Acht miljoen patiënten staan op een wachtlijst en moeten niet rekenen op een oproep binnen de vier maanden. In de geestelijke gezondheidszorg zijn er twee miljoen wachtenden voor u. De infrastructuur is verouderd, het wagenpark versleten, de personeelsbezetting lijdt onder een groot verloop en overwerk. Aan het voorkomen van ziekten en aandoeningen wordt geen aandacht besteed. Daarom stelde The Economist (25 mei 2023) voor om af te stappen van de gangbare ziektenbehandeling en in te zetten op gezondheidsbeleid. Overdracht van fondsen van hospitalen naar gemeenschapsvoorzieningen. Want “in the next 25 years the number of Britons aged 85 and older is set to double”. En dus dient de geldstroom gewijzigd: “The share of money going to primary care should be restored from 8% of the nhs budget to the 11% proportion it was two decades ago”. Alleen heeft het conservatieve bewind maar laten betijen – de meer welgestelde elites kunnen zich in privéklinieken laten verzorgen, waarom dan nog zoveel geld steken in een diensteninfrastructuur ? Met de nieuwe Labourregering is er wel goede hoop. Starmer zelf pleitte een jaar geleden voor de noodzaak om van acute behandeling naar chronische verzorging over te gaan, wat de poort opent voor minder centralisering en meer plaatselijke aanpak. Het valt trouwens op dat zowat 2,8 miljoen Britten met chronische ziekten uit het arbeidscircuit blijven – een stijging met 600.000 sinds 2010.
Er is meer. De woningnood ligt bijzonder hoog. Het dieptepunt werd bereikt in 2023, toen er 19% minder woningen aan de man werde gebracht dan het jaar ervoor. Het was vooral een renteprobleem bij de gegadigden. “Rising interest rates, higher inflation numbers and concerns about UK growth sent mortgage rates to decade-long highs in two spikes” (Financial Times, 16 februari 2024). De rente is wel wat gezakt dit jaar, maar de prijs van huizen is al maanden aan het stijgen, mede door de hoge inflatie. Op de markt van sociale woningbouw was er vorig jaar een wachtlijst van 1,3 miljoen gezinnen (op een bevolking van 68 miljoen mensen). Door de effectieve verarming sinds de Brexit wordt het er voor de lager middenklasse steeds moeilijker om de afbetalingen te beheersen. Vernieuwbouw zou ook een deel van het probleem kunnen oplossen. Tot nu toe zetten de Conservatieven hoofdzakelijk in op uitbreiding van de vastgoedprojecten. Cui bono ? Want intussen is de waarde van bouwgronden fiks omhooggeschoten, noteerde The Guardian al in 2017 (8 december). De gemiddelde prijs voor een huis is omhooggeschoten tot bijna 8,5 keer zoveel als het gemiddelde van een inkomen, een verdubbeling ook sinds 2000. En de hoge gas- en elektriciteitskosten maken dat tot 11 % van de bewoners hun huis amper tot niet kunnen verwarmen, 40 % krijgt zijn energierekening niet meer betaald. De laagste inkomens zijn nog afgeroomd. Wie moet huren is er ook aan voor de moeite: de huurprijzen staan op een recordhoogte. Een onprettig neveneffect is dat de openbare schuld pijlsnel omhoog is gegaan. Belastingen hebben nooit in 70 jaar zoveel aandeel gehad in het BBP als vandaag. “The economy is limping. In real terms incomes have disappointed since the financial crisis of 2007-09, the worst periode of wage stagnation in two centuries” (The Economist, 6 juli 2024). Je zou voor minder je duiten natellen.
Derde probleem vormen de scholen. Een kleine misrekening van de regering over het groeiend aantal leerlingen trok een streep door de 2,7 % bijkomende subsidie per scholier, en werd afgeklopt op 1,9 % voor het jaar 2024-2025. De ambtenarij heeft zich verontschuldigd, het evenwicht realiseren met het echte aantal schoolgangers zou de schatkist 440 miljoen Euro extra uitgaven gekost hebben. Van de weeromstuit zorgen overvolle klassen, en minder beheersing van het Engels, natuurlijk wel voor een kwaliteits- en kennisvermindering, ook al zijn nu al een duizendtal bijkomende leerkrachten aangetrokken. Niet iedereen kan Eton of Oxford of Cambridge daarna betalen.
En tenslotte is er de gemeenschapscrisis. Wat we zelf doen, doen we beter, luidde ook bij de Brexit het devies. Daar hebben de Britten een aardige kater aan overgehouden. Investeringen stokten, het bankwezen verhuist goeddeels naar Frankrijk en Duitsland, Londen is het weeskindje van de G7 als het op groei aankomt. Veel pijnlijker is werkloosheid. De sluiting van de mijnen en de scheepswerven heeft haar massa’s werkzoekenden gezorgd – tot die uit frustratie en gebrek aan vervangingswerk niet langer meer zoeken. Meer dan een vijfde van de werklozen heeft de hoop opgegeven. Tegelijk is de beteugeling van instroom van migranten een sof gebleken: ondanks opgedreven controles blijft hun aantal razendsnel oplopen. Sinds 2019 komen er nu vier keer zoveel binnen. Zwartwerk en veiligheidsproblemen zijn schering en inslag. Dat kunnen kleinere gemeenten niet meer opvangen, zeker omdat de budgetten ook daar zijn ingekrompen. De politiediensten hebben de moed opgegeven, nog amper één op tien misdaden raakt opgelost. “43 % van de rechtbanken werd gesloten”, waarschuwt Peter Mijlemans in Gazet van Antwerpen (4 juli 2024). “Er verloopt gemiddeld 2,5 jaar tussen een verkrachting en het proces tegen de dader”. In de gevangenissen heersen Belgische toestanden.
Dan rest er nog een politiek probleem: het land bijeenhouden. Starmer is een voorstander van het “Verenigd” koninkrijk, maar ook hij krijgt een vergiftigd geschenk. De kans op een tweede onafhankelijkheidreferendum in Schotland is na de geldschandalen bij de nationalistische SNP verder af dan ooit, dat wel. SNP hield maar 9 zetels over, verlies 38 zetels. Maar het is vooral Labour die ze ingepikt heeft, zoals in Glasgow, en dus nu te maken krijgt met het grote wantrouwen dat veel ruimer heerst tegenover Westminster dan ten tijde van de verwerping der afscheiding. Londen heeft het leeuwendeel van de gasopbrengsten voor de Schotse kust al die jaren ingepikt, de scheepswerven zijn verleden tijd, de visserij slabakt, en de kernonderzeeërsbasis Faslane met zijn Trident (die in 2015 opnieuw een half miljard pond kreeg toegewezen) blijft in de ogen van de Schotten een bezettingsoord. Het tijdelijk verlies van SNP verheelt evenmin dat Schotland in zijn geheel tegen de Brexit heeft gestemd (2016), en zich nog altijd verongelijkt voelt bij de uitsluiting uit de Unie.
Eenzelfde probleem doet zich voor in Noord-Ierland, waar de katholieke meerderheid ook de balans tegen de Brexit deed overhellen. Recentere verkiezingen hebben overigens de herenigingspartij Sinn Féin bevestigd in haar leidende rol, ondanks verzet van de radicale protestanten (DUP) tot begin dit jaar. Pas op de valreep is het Goede Vrijdagakkoord van 1998 gered geraakt, en ontsnapte het Noord-Ierse parlement, de Stormont, aan rechtstreeks bestuur vanuit Westminster. Sinn Féin heeft altijd consequent geweigerd te zetelen in het Britse parlement, dat het als een koloniale bezetter beschouwt. Dat had bij een minder spectaculaire uitslag in het voordeel van Labour gewerkte. De Noord-Ieren hebben zich blijvend verzet tegen de ingebeelde grenslijn in de Ierse Zee, die Europees toezicht verankerde op in- en uitvoer. Met een versoepeling in mei 2023 (het zogenaamde Windsorkader) is een harde grens met de Ierse Republiek vermeden, en werd de impasse tussen katolieken en protestanten doorbroken. De verwachting is dat Starmer meer soft power dan afdreiging zal hanteren.
Amper winst
Want zijn macht is kleiner dan ze lijkt. Vergeleken met 2019 is Labour er nauwelijks op vooruitgegaan. 33,8 % stemde op rood, amper 1,7 % winst (en volledig te danken aan Schotland). Het is dus eerder de afkeer van de politiek, en van het economisch ultraliberalisme dat het volk deed morren. De Conservatieven hebben een val voor zichzelf opgezet, en ze zijn er in gelopen. Ze verloren inderdaad – prognoses in het VK zijn betrouwbaarder dan bij ons of in Frankrijk – 19,9 % van hun aanhang.
Wat ook Labour geholpen heeft is natuurlijk de wederintrede van Nigel Farage. De populist die eerste het Europees Parlement op stelten zette, daarna de Brexit aanjoeg met zijn Ukip-partij en de wat teruggetrokken Brexit partij, ging nu voluit voor de grondslagen van de macht. Op heel korte tijd kreeg hij ruim 600 kandidaten bijeen om met Reform UK een radicalere versie van de verharde Conservatieven uit de grond te stampen. Met pover resultaat, amper vier verkozenen (de peilingen gingen tot 13 mogelijke zetels), maar anderzijds met een aanhang die naar 15 % overhelde. Dat is niet niks als je weet dat de LibDems met 12,2 % zowaar 71 zetels binnenhaalde (+ 63). Maar dat is een kwestie van taktiek. Het systeem van first past the post bevordert nu eenmaal de honkvastere partijen. “This is the beginning of the party that will stun you”, voegde Farage (altijd stijf in de eik én met de mooiste dassen van de hele bent – en nooit zonder een degelijk drankje in de hand) eraan toe. Het was al de achtste poging van Farage om in het Lagerhuis verkozen te raken, nu in Clacton. Het werkte. Ook zijn partijstichter en ondervoorzitter slaagden daarin, en Rupert Lowe.
Change
Reform UK hield vooral een reeks Conservatieve kandidaten weg van succes. Ik geef maar één voorbeeld, oudminister Steve Baker die in Wycombe opkwam – toevallig de kieskring waar mijn eigen neef Ian (een verharde conservatief) moest stemmen. Labour won, en Baker slaakte een zucht van verlichting: “Thank God I’m free”. Ian was to the point in zijn reactie: “As a paid up member of the party, I had a communication of the conservative headquarter six months ago”: ze vroegen me om hulp. Mijn antwoord was kort: je hebt niet mijn hulp nodig maar die van god. En ik wed nu al dat we binnen het jaar een massieve verschuiving naar links krijgen. “Change was and is needed”. Berusting en geloof in het democratisch systeem, dat wel. De reden is veel nuchterder. In Wycombe haalden de socialisten 16.035 stemmen (35,9 %). De Tories eindigden op 11.444 stemmen (25,6 %). Was Reform UK niet opgekomen, dan mocht je 4.769 bijtellen (10,7 %). Samen 16.213 stemmen. Krap maar toch: zetel Labour foetsie.
Een tweede, even doorslaand argument waarmee Starmer de zaken naar zijn hand zette is zijn bescheidenheid. Hij was een welkome afwisseling na de hardslijper Jeremy Corbyn, die amper 202 zetels won (een mooi resultaat zij het de ergste miskleun sinds 1935; vergeleken met de 121 van de Tories nu, een meer dan begerenswaardig aantal nu). Starmer wisselde wat de partijgangers dachten voor wat de kiezer dacht. Als advocaat keerde hij zich tegen de doodstraf en pleitte hij in gedingen over mensenrechten; hij verkoos het gewoonterecht boven een van bovenuit met verheven ideeën opgelegde Napoleontische rechtspraak. Hij sprak de taal van de man in de straat, en dat deed hij nog bij zijn intrek in Downing Street. Starmer is een man zonder grote gebaren, een verademing na de nijdige duracellkonijnen Johnson en Rees Mogg.
Starmer is een pragmaticus, de men die liever olie op de golven giet dan ze tot Grieks vuur aan te blazen. Hij brengt rust in de aanpak, en schrikt niet terug voor uitersten in de benoeming van zijn ministers. Vicepremier is Angela Rayner geworden, ook belast met opwaardering, huisvesting en gemeenschapsvorming. Rayner is een driftig buitenbeentje uit proletarische middens, moeder ongeletterd, zelf van school gegaan op haar 16e want zwanger geraakt, daarna vakbondsleidster die een rivaal van Starmer steunde voor het voorzitterschap, dan gescheiden, en tuk op herstel van de volksmacht. Als Chancelor of the Exchequer (financieminister) heeft Starmer Rachel Reeves aangeduid, de allereerste vrouw op financiën.
Toen Starmer zijn formatieopdracht ging ophalen bij koning Charles in Buckingham Palace had het de hele morgen pijpestelen geregend. Toen hij uitstapte, brak de zon door. Hij liet zijn geluk niet koud worden: Starmer vertrok onmiddellijk naar Downing Street en vormde op één namiddag een regering. Soms zijn er momenten dat Europa de Britten toch kan benijden. Het woord dat hij het meest gebruikte bij de machtsoverdracht was “dienstigheid”. Aan het volk, niet langer aan de gokkende elite die Westminster als buitenverblijf bekeek. Misschien komt het dan toch nog goed met Engeland.
