Zes miljoen. Dat is het aantal Joden dat door het Duitse naziregime tijdens de Tweede Wereldoorlog (1939-1945) de dood werd ingestuurd. Heeft de rooms-katholieke kerk, die in die tijd nog invloed had op het wereldgebeuren, daartegen geprotesteerd? Geenszins. Dat toont de Franse onderzoekster Nina Valbousquet aan in haar boek ‘Les âmes tièdes’. Ze schreef het boek nadat ze van 2020 tot 2023 de archieven van paus Pius XII, die van 1939 tot 1958 het hoofd van de katholieke kerk was, grondig had bestudeerd. Alles wat ze las maakt duidelijk dat de leiding van de katholieke kerk er het zwijgen toe deed. Daarbij speelden zowel de eeuwenlange Jodenhaat van de christenen, als het concordaat tussen het Vaticaan en het naziregime, het anticommunisme en de prioritaire verdediging van de belangen van de katholieke kerk een belangrijke rol.
In het boek gaat het over de houding van de leiding van de katholieke kerjk die bewust blind wou zijn voor de Jodenvervolging en -uitroeiing. Die houding stak schril af tegen de inzet van ontelbare katholieke priesters, kloosterlingen en leken die zelfs hun leven riskeerden om tijdens de Tweede Wereldoorlog Joden te helpen. Zij en tal van organisaties, maar ook sommige bisschoppen en de ambassadeurs (nuntiussen) van het Vaticaan in andere landen brachten Rome op de hoogte van wat er gebeurde. Daar kwamen nog eens de oproepen om hulp van de vervolgde Joden bij. Uit de studie van Nina Valbousquet mogen we besluiten dat waarschijnlijk geen enkele instantie zo goed op de hoogte was van wat de Joden werd aangedaan als het Vaticaan.
Klokken belangrijker dan mensen
Maar het Vaticaan negeerde de informatie over de Jodenvervolging en zweeg erover. Toen het Vaticaan werd ingelicht over de op til zijnde massale ontvoering en uitmoording van de Joden in Slovakije, reageerde het staatssecretariaat van het Vaticaan als volgt: ‘Het staatssecretariaat hoopt dat dit nieuws niet met de werkelijkheid overeenstemt, want we kunnen er niet van uitgaan dat een land dat de katholieke beginselen aankleeft zulke ernstige maatregelen zou nemen die voor zoveel gezinnen pijnlijke gevolgen zullen hebben.’ De toenmalige president van de nazivazalstaat Slovakije was Jozef Tiso, een katholiek priester en uitgesproken antisemiet. In 1942 zei hij in een toespraak dat het zeer christelijk is Joden te ontvoeren, want zo ‘ontdoen we ons van een parasiet’.
Binnen het Vaticaan ging evenwel niet iedereen akkoord met de houding van het staatssecretariaat. Zo schreef Monseigneur Domenico Tardini in een interne nota: ‘Het probleem is dat de president van Slovakije een priester is. Dat het Vaticaan Hitler niet op zijn plaats kan zetten, begrijpt iedereen. Maar wie kan begrijpen dat men een priester niet kan tegenhouden?’ Toen nazi-Duitsland West-Europa binnenviel en Italië besloot aan de oorlog deel te nemen, schreef de Franse kardinaal Tisserant in een brief aan het Vaticaan: ‘Ook al kunnen we niet optreden, toch moeten we ons uitspreken, want onze stilte mag niet als een goedkeuring worden gezien.’ Kardinaal of niet, Tisserant werd tot de orde geroepen en moest zijn verontschuldigingen aanbieden tijdens een audiëntie met de paus. In 1942 hadden twee Franse bisschoppen de moed in de kerken een pastorale brief te laten voorlezen waarin ze erop wezen dat Joden mensen en onze broeders zijn. In Nederland doorbrak het hele katholieke episcopaat het zwijgen van het Vaticaan door zich openlijk tegen de ontvoering van Joden uit te spreken. Helemaal anders was de houding van de Belgische aartsbisschop van Mechelen kardinaal Van Roey. Hij veroordeelde de ontvoering van de Joden niet. Hij protesteerde wel heftig en publiek toen de Duitsers in 1943 de klokken van de Mechelse kathedraal opeisten.
Vaticaan blijft doof
Toen de Amerikaanse diplomaat Myron Taylor, die de persoonlijke vertegenwoordiger van de Amerikaanse president Franklin Roosevelt bij de paus was, het Vaticaan zeer gedetailleerde informatie verstrekte over de Jodenvervolging in tal van landen, noteerde de Vaticaanse medewerker monseigneur Maglione : ‘Ik denk niet dat we over informatie beschikken om deze zeer ernstige inlichtingen te bevestigen.’ Zijn collega monseigneur Dell’Acqua, een overtuigd antisemiet, schreef over de binnengekomen informatie: ‘We moeten zeker zijn dat dat allemaal wel waar is, want er wordt vlug overdreven. Maar zelfs als dat nieuws waar is, moeten we met de grootst mogelijke voorzichtigheid optreden.’
Toen een jezuïet de persoonlijke raadgever van Pius XII inlichtte over de duizenden Joden die dagelijks in de concentratiekampen worden vergast, antwoordde monseigneur Tardini dat de paus zich niet kon uitspreken over de nazimisdaden, omdat de inlichtingen hem nog niet voldoende werden bevestigd. Op die manier werd op alle binnenkomende berichten over de uitroeiing van de Joden gereageerd. Toen de Jodenvervolging in Rome zelf begon en de voorzitter van de joodse gemeenschap van Rome het Vaticaan vroeg om Poolse Joden op te vangen in kerkelijke instellingen, werd dat verzoek afgewezen en werd geantwoord dat buitenlandse vluchtelingen hun toevlucht best in de bergen zoeken.
Niet veroordelen, wel vergeven
Toch werd onmiddellijk na de oorlog door het Vaticaan de mythe verspreid dat Rome helemaal niet of toch maar gedeeltelijk op de hoogte zou zijn geweest van de Holocaust en dat het Vaticaan veel voor de Joden heeft gedaan. Het misdadige stilzwijgen van het Vaticaan werd door Rome zelf verdedigd in naam van de politiek van ‘het minste kwaad’. Die werd ook door de regimes van door nazi-Duitsland bezette landen gevolgd: het is beter zich niet te verzetten tegen de nazi’s en samen te werken (collaboreren), want anders zou het nog erger worden. Velen stelden daarbij de vraag of het lot van de Joden nog erger kon worden.
Ook na de oorlog bleef het Vaticaan zwijgen over de Jodenvervolging en een veroordeling van de volkerenmoord kwam er helemaal niet. Erger nog: het Vaticaan richtte een speciaal bureau op om nazi-kopstukken en nazi-collaborateurs naar het buitenland (onder meer Zuid-Amerika) te doen ontsnappen. Het Vaticaan kantte zich ook vierkant tegen de processen van Nürnberg waar tal van nazileiders terechtstonden en veroordeeld werden. Het Vaticaan achtte die veroordelingen misplaatst. Christenen moesten niet veroordelen, maar vergeven. Die processen werden door het Vaticaan een soort ‘joodse wraak’ genoemd.
De Vaticaanse diplomatie toonde daarentegen alle begrip voor katholieke overheden die het antisemitisme weigerden te veroordelen of het bestaan ervan gewoonweg ontkenden, zoals het Spaanse Franco-regime. De secretaris-generaal van het Vaticaan noemde de nazi-beschuldigden ‘politieke gevangenen’. Soms werden ze ook ‘vluchtelingen’ genoemd. Paus Pius XII pleitte ervoor Duitsland zo vlug mogelijk weer op te nemen in de internationale gemeenschap. Toen in Rome in 1949 de nazi-razzia’s van vijf jaar voordien werden herdacht, weigerde het Vaticaan dat naast de katholieke plechtigheid ook een joodse godsdienstige ceremonie plaatsvond. Het Vaticaan herinnerde eraan dat het katholicisme de ‘enige Italiaanse staatsgodsdienst’ was.
Jodenhaat, eigen belang en anticommunisme
Uiteraard speelde ook de eeuwenlange Jodenhaat van de christenen een rol in het stilzwijgen van het Vaticaan over de Jodenvervolging. De Joden hadden immers de Zoon van God vermoord. Daardoor waren ze zelf verantwoordelijk voor alle onheil dat hen overkwam. Het Vaticaan aanvaardde zonder verpinken de anti-Joodse wetten die in de jaren dertig van de vorige eeuw in tal van Europese landen werden goedgekeurd. Een staaltje van het antisemitisme van het Vaticaan: in 1871 noemde de toenmalige paus Pius IX de Joden van Rome ‘honden die eerlijke mensen aanvallen’. Over het algemeen keurde het Vaticaan een ‘overdreven’ antisemitisme af, maar een ‘aanvaardbaar’ soort antisemitisme leek in overeenstemming met de christelijke traditie. Zeer opvallend is dat in de talloze documenten, brieven en nota’s van het Vaticaan die onderzoekster Nina Valbousquet las, de woorden ‘Jood’ en ‘Joden’ niet één keer voorkomen. Die woorden kregen de monseigneurs niet uit hun pen. Ze hadden het over ‘niet ariërs’ en tot het katholicisme bekeerde Joden werden ‘niet–arische gelovigen’ genoemd.
Edith Stein, een joodse tot het katholicisme bekeerde filosofe en theologe, waarschuwde het Vaticaan al in 1933 voor het racistische beleid van het Hitler-regime. Ze wees op de verantwoordelijkheid van wie de Joden vervolgt, maar ook op die van ‘wie hierover zwijgt’. Het Vaticaan reageerde als volgt: ‘Moge God de Kerk in deze moeilijke tijden beschermen’. De belangen van de Kerk waren belangrijker dan die van de Joden. Als ook het Italiaanse fascistische regime van Benito Mussolini racistische wetten uitvaardigde, sloot het Vaticaan in 1938 een akkoord met Mussolini waarin het er zich toe verbond zich niet in het openbaar tegen die racistische wetten uit te spreken in ruil voor de bescherming en de vrijheid van de katholieke Actie.
Toch vond paus Pius XI het in 1938 nodig een encycliek te publiceren over de houding van de Kerk tegenover racisme en antisemitisme. In tegenstelling tot de traditie vroeg hij niet een van zijn medewerkers om hierover een tekst op papier te zetten. Hij gaf die opdracht aan de Amerikaanse jezuïet John LaFarge, die al meerdere antiracistische teksten had gepubliceerd. In zijn ontwerptekst schreef die dat de vervolging van de Joden en vooral de misdadige behandeling van onschuldige personen een flagrante miskenning was van de mensenrechten. Maar de algemene overste van de Jezuïeten, de Pool Vladimir Ledochowski, een overtuigd antisemiet en anticommunist, onderschepte de tekst en zorgde ervoor dat die pas in januari 1939 bij de toen al zwaar zieke Pius XI terechtkwam. Die overleed een maand later en de geplande encycliek bleef dode letter. Zijn opvolger Pius XII vond het niet nodig zo’n encycliek te publiceren.
Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog wou Pius XII zich, althans in theorie, zeer strikt aan de neutraliteit en onpartijdigheid van het Vaticaan houden. Dat betekende echter dat hij zweeg als nazi-Duitsland in 1939 Polen binnenviel en als in de loop der jaren overal in Europa de Joden vervolgd en uitgeroeid werden. De paus wou de diplomatieke betrekkingen met nazi-Duitsland niet verbreken om de belangen van de Kerk veilig te stellen. We mogen niet vergeten dat Pius XII voor hij paus werd jarenlang nuntius was in Duitsland. Toen hij staatssecretaris of nummer twee van het Vaticaan werd, ondertekende hij op 20 juli 1933 een concordaat tussen het Vaticaan en het toen nog kersverse nazi-Duitsland. Op die manier hoopte het Vaticaan de Kerk in Duitsland te beschermen, wat ook het politieke regime in dat land mocht zijn. Met hetzelfde doel sloot het Vaticaan op 11 februari 1929 de akkoorden van Lateranen met het fascistische Italiaanse regime. Die akkoorden erkenden het katholicisme als enige ‘Staatsgodsdienst’ van Italië.
Ook het anticommunisme speelde een rol in het stilzwijgen van het Vaticaan over de Holocaust. De hele katholieke hiërarchie was anticommunistisch. Nazi-Duitsland was dat ook. Zij waren dus bondgenoten. In katholieke kringen werd de mythe van het joods-bolsjewisme voor waar aanvaard: de Russische bolsjewistische revolutie was het werk van de Joden. Hoewel het Vaticaan het nazi-offensief tegen de Sovjetunie niet officieel goedkeurde, werd dit offensief in tal van landen, zoals Duitsland en Italië, door de katholieke hiërarchie toegejuicht als een ‘kruistocht’ tegen het communisme. Dat druiste in tegen de zogezegde neutraliteit van het Vaticaan, maar Rome beschouwde nazi-Duitsland en zijn bondgenoten als bolwerken tegen het communisme.
De Franse katholieke verzetstrijdster Germaine Ribière schreef in 1941: ‘Zij die wakker zouden moeten zijn zij die de anderen in slaap wiegen. De Kerk, de hiërarchie, blijft zwijgen. Ze laat toe dat de waarheid wordt verkracht.’
Nina Valbousquet
Les âmes tièdes – Le Vatican face à la Shoah
Editions La Découverte
468 blz. – 26,00 euro
