In december van dit jaar zal de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens 75 jaar oud zijn. Deze verjaardag is beslist een grote viering waard, hoewel de beoordeling van de mensenrechtenfilosofie en vooral de toepassing ervan op heel wat kritiek stuit.
Van de 58 Lidstaten van de Verenigde Naties in 1948 stemden er 48 voor, 2 namen niet deel aan de stemming en 8 (6 Staten uit Oost-Europa, Zuid-Afrika en Saoedi Arabië) onthielden zich. De UVRM is geen bindende tekst maar inmiddels hebben wel alle Lidstaten van de V.N. de Verklaring aangenomen.
De tekst was wel de basis van waarop tientallen internationale Conventies en Verdragen over mensenrechten werden aangenomen, over de rechten van vrouwen, van kinderen, van inheemse volkeren en ga zo maar door. Er is ook een Verklaring over het Recht op Ontwikkeling die momenteel aan herziening toe is om ze beter te laten aansluiten bij de mensenrechten, gelijkheid en sociale ontwikkeling.
Bijna twintig jaar na de goedkeuring van de UVRM werden twee wél bindende internationale Conventies aangenomen, één over civiele en politieke rechten en een andere over economische, sociale en culturele rechten.
De manier waarop die mensenrechten werden beoordeeld is eigenlijk altijd paradoxaal geweest.
Enerzijds hebben sociale bewegingen uit het Zuiden deze teksten altijd gebruikt wanneer hun nationale regeringen geen gevolg gaven aan hun eisen. Vrouwen en inheemsen gingen naar Genève of New York als hun regering hun rechten schond en bijna altijd haalden ze er gelijk. Het is in diezelfde logica dat de V.N. diverse wereldconferenties organiseerde en de resultaten daarvan werden door sociale bewegingen gebruikt om hun eisen nationaal kracht bij te zetten. Het is een wederzijds sterke samenwerking tussen lokaal, nationaal en mondiaal.
Over heel wat specifieke thema’s zoals armoede, honger, huisvesting, discriminatie op basis van leeftijd, vrijheid van meningsuitdrukking en nog erg veel meer, kan de Mensenrechtenraad ook speciale rapporteurs aanstellen om dat thema verder uit te spitten. Het is een bijzondere procedure die erg nuttig kan zijn om de meest urgente problemen van deze wereld te belichten.
Anderzijds echter hebben sociale bewegingen in het Zuiden altijd twijfel gehad bij de mensenrechtenfilosofie omdat ze wordt gezien als een ‘Westers’ product en geen rekening houdt met de specifieke behoeften en vooral verschillende kosmovisies in het Zuiden. Toch waren bij de opstelling van de Universele Verklaring wel degelijk mensen uit het Zuiden betrokken, maar het klopt dat ze allemaal een Westerse vorming hadden.
Schijnheiligheid
De echte problemen met de mensenrechten zijn evenwel van een andere aard, met name de selectiviteit waarmee er een beroep op wordt gedaan door het Westen. Socialistische landen zoals de Sovjet Unie en Oosteuropese landen tijdens de Koude Oorlog of meer recent landen als Cuba, Venezuela of Iran worden makkelijk beschuldigd van zware mensenrechtenschendingen. Wat er gebeurt in landen die als bondgenoten worden beschouwd zoals Saoedi-Arabië of de Latijnsamerikaanse rechtse regimes – denk aan de militaire dictaturen van de jaren ’80 – wordt gewoon door de vingers gezien.
Het leidt tot ernstige problemen.
In de eerste plaats hebben de westerse mogendheden altijd veel meer aandacht gehad voor burger- en politieke rechten. Mensenrechten zijn echter niet enkel universeel, ze zijn ook ondeelbaar. Politieke rechten voor mensen die niet kunnen lezen of schrijven zijn niet erg zinvol. Evenmin zullen ze hongerige mensen in extreme armoede veel verder helpen. Een recht op onderwijs of huisvesting zijn dan weer onmogelijk als internationale financiële instellingen de begroting sterk beknotten. En een democratisch stemrecht is niet nuttig als mensen niet kunnen deelnemen aan het politieke debat.
Die selectiviteit is bijzonder goed zichtbaar in bijvoorbeeld de landenrapporten die de V.S. geregeld publiceert. China wordt er sterk in veroordeeld voor het beleid in XinJiang tegen de Oeigoeren. Iran wordt veroordeeld voor de repressie van sociale bewegingen zoals ‘Vrouwen, leven, Vrijheid’. De stijl wordt geheel anders bij landen als Israël, Saoedi-Arabië of Guatemala, waarvoor wel wordt vermeld dat er mogelijk schendingen van mensenrechten zijn maar zonder er een uitgesproken aanklacht bij te zetten.
De geloofwaardigheid van het Westen wordt zwaar ondermijnd door die selectieve bril die wel de splinter in het ene oog maar niet de balk in het andere ziet.
Noord en Zuid
De afgelopen decennia is de kloof tussen Noord en Zuid nog om andere redenen groter geworden. Op de eerste plaats wegens de niet ingeloste beloften van het hele ontwikkelingsproject. Er zijn vandaag meer ‘minst ontwikkelde landen’ dan er waren bij de start van deze indeling door UNCTAD. De internationale financiële instellingen, Wereldbank en IMF, blijven hun neoliberale dogma’s opleggen aan landen die zogenaamd soeverein en onafhankelijk zijn. De jaarlijks beloofde hulp is er nooit gekomen. De ontgoocheling is uiteraard groot en wordt vandaag nog versterkt door de gebrekkige hulp bij het aanpakken van de klimaatcrisis waar arme landen niet verantwoordelijk voor zijn.
Een tweede golf van wanhoop is er gekomen nadat zowel de ontwikkelingslanden als de ex-socialistische landen de fel aangeprezen liberale democratie met een kapitalistische c.q. neoliberale economie invoerden. Dit heeft beslist niet geleid tot meer welzijn en welvaart, integendeel zelfs. Democratie mag dan een stuk aantrekkelijker zijn dan autoritaire regimes, zolang de machtsverhoudingen en de marktregels zijn wat ze zijn zal dit nooit spontaan tot meer gelijkheid leiden. Het lijkt bijna logisch dat mensen in deze omstandigheden dan maar gaan stemmen voor uiterst rechtse partijen die orde, stabiliteit en welvaart beloven.
De Zwitserse auteur Jean Ziegler had het vijftien jaar geleden over de ‘haat’ van het Zuiden jegens het Noorden. Dat werd toen gezien als fel overdreven. De vraag is of dit vandaag nog zo is? Feit is dat landen van het Zuiden zich niet langer willen laten onderwerpen aan de politieke en economische recepten van het Noorden. De huidige hang naar alternatieve allianties, zoals onlangs werd vastgesteld bij BRICS (Brazilië, Rusland, India, China, Zuid-Afrika) spreekt boekdelen.
Er kwam recent nog een derde golf van wantrouwen bij. In de oorlog tussen Rusland en Oekraïne kon makkelijk de invasie door Rusland worden veroordeeld. Iets anders was de weigering van het Westen om ook naar de context en het verleden te kijken, iets wat wel nuttig kon zijn om de oorlog te verklaren – en niet te verantwoorden. De V.S. beweert nog steeds de leider te zijn van de ‘vrije wereld’ maar moest vaststellen dat heel wat landen niet bereid zijn zich aan te sluiten bij de sancties tegen Rusland.
Bijzonder ernstig is bovendien het huidige conflict in het Midden-Oosten. Opnieuw is het makkelijk om de aanval van Hamas in Israël te veroordelen, maar ook hier is het gewoon absurd de context en het verleden over het hoofd te zien. De wreedheid van de aanval kan nooit een excuus zijn voor de straffeloosheid waarmee Israël in Gaza optreedt. Toch hebben de meeste Westerse landen zich zo goed als onvoorwaardelijk achter Israël geschaard.
Het is duidelijk dat de acties van Israël op dezelfde manier moeten veroordeeld worden als die van Hamas. Bovendien kan de ‘oorlog tegen Hamas’ nooit een oorlog tegen het Palestijnse volk worden. Israël heeft het recht zich te verdedigen en de Palestijnen hebben een recht op verzet. Elke gewapende strijd zal altijd het humanitaire recht moeten volgen. Een jarenlange bezetting en kolonisering, de dagelijkse vernederingen die de Palestijnen moeten ondergaan, de apartheid waarmee ze moeten leven, het zijn feiten die in het verleden herhaaldelijk zijn veroordeeld door de Veiligheidsraad van de VN.
Maar wie durft de resoluties 242 van 1967 en 338 van 1973 van de VN-Veiligheidsraad vandaag nog vermelden in het Westen? Israël werd gezegd zich terug te trekken tot achter de grenzen van 1967. Toch werd decennialang doorgegaan met het stelen van land, water en overlevingsmogelijkheden. In 1973 kwam er in Venetië een Verklaring van de toenmalige Europese Gemeenschap waarin het recht op zelfbeschikking van de Palestijnen werd erkend. Er wordt zelfs in gezegd dat geweld kan worden gebruikt om de Verklaring in de praktijk te brengen. In resoluties van 1974 en 1982 van de Algemene Vergadering van de VN wordt het recht op verzet van de Palestijnen erkend, met inbegrip van de gewapende strijd. In 1988 werd Yasser Arafat van de PLO uitgenodigd in het Europees Parlement door de socialistische fractie.
Het lijdt geen twijfel dat de huidige acties van Israël in Gaza een schending zijn van het internationale humanitaire recht. De steun die Israël krijgt van Westerse landen kan de kloof met het Zuiden enkel verdiepen en versterken. Het is vrij absurd om zogenaamde humanitaire steun te geven aan Gaza terwijl de grenzen gesloten worden gehouden, het grondgebied gebombardeerd en er geen brandstof mag binnen komen. Een erg cynische grap.
Er moet onmiddellijk een staakt-het-vuren komen, zoveel is duidelijk. Maar bovenal moet er dringend worden gewerkt aan duurzame vrede met respect voor de rechten van iedereen, in het bijzonder van de Palestijnse bevolking. Israëli’s kunnen nooit vrij zijn zolang de Palestijnen niet vrij zijn. Met de ontmenselijking van de vijand begaat Israël een zeer zware fout. Geen enkel volk kan permanent met angst en vernedering leven.
Respect voor mensenrechten en voor het internationaal recht, het zou een evidentie moeten zijn. Het is bijzonder wrang dat op een ogenblik dat de wereld economisch, technologisch en zelfs sociaal één is gemaakt, hij politiek wordt verdeeld. Er werd na de Tweede Wereldoorlog een voor verbetering vatbaar maar erg nuttig multilateraal systeem in het leven geroepen, maar het zijn de overwinnaars van toen die dit nu in gevaar brengen. We mogen dit niet laten gebeuren.
