Half november wordt in het Franse Nice op een top een nieuwe poging gedaan om het partnerschapsverdrag tussen de Europese Unie en Rusland te vernieuwen. Dan zal blijken welke richting de onderlinge relaties uitgaan. In afwachting verbaast het hoe in het Westen deze relaties nog steeds verpakt worden in koude oorlogsretoriek. Alsof de muur niet gevallen is en Rusland nog steeds ‘communistisch’ is!
De Russische president Dmitry Medvedev zei het op een internationale conferentie in het Franse Evian als volgt: « Sovjetologie behoort tot het verleden… Sovjetologie is, zoals paranoia, een zeer gevaarlijke ziekte, en het is spijtig dat een deel van de regering in de VS er nog steeds aan lijdt. Men zou het nieuwe Rusland moeten bestuderen in plaats van de geesten van de Sovjetunie terug op te roepen”.
De VS hebben goede redenen om de oude retoriek te handhaven, en zo Rusland onder druk te zetten. Rusland is het enige land dat tegengewicht kan bieden aan het Amerikaanse kernarsenaal. De VS en Rusland beschikken samen over 95% van de wereldvoorraad kernwapens. Daar komt het politiek en diplomatiek gewicht van Rusland bij: het is lid van de Veiligheidsraad, en heeft een vinger in de pap in belangrijke crisisgebieden zoals het Midden-Oosten en Afghanistan. De VS waren daarom blij met de “schoktherapie” van Boris Jeltsin die de economische infrastructuur van Rusland wegblies, en ze speelden hierop in met een diplomatieke en militaire strategie om Rusland helemaal te onderwerpen: uitbreiding van de NATO, voeden van cliëntstaten in Centraal- en Oost-Europa, rakettenschild aan de Russische grens, enz. De VS sponsoren een militair bondgenootschap van Georgië, de Oekraïne, Azerbeidzjan en Moldavië om energieroutes rond Rusland te beschermen, en werken aan een as Georgië-Azerbeidzjan-Turkije als antwoord op de as Rusland-Armenië-Iran (wat niet echt lukt) (1).
Iedere bevoorrechte samenwerking tussen de Europese Unie en Rusland wordt in Amerika dan ook argwanend bekeken. Het ressentiment in Centraal- en Oost-Europa tegen Rusland wordt handig gebruikt om de Europese Unie uit elkaar te spelen. Daarbij komt de oude Oost-West retoriek goed van pas: het bakent de kampen duidelijk af, en probeert aan de Europese Unie de keuze op te dringen tussen Amerika en Rusland.
Dat is allemaal duidelijk voor de VS. Maar wat drijf de Europese Unie?
De G2?
Sommigen (2) spreken van een G2: de vervlechting tussen de grote ondernemingen in de VS en West-Europa zou zo sterk zijn dat men niet kan spreken van een autonoom West-Europees kapitalisme. Amerika en West-Europa vormen samen de “G2”. Daarom zal het ook nooit tot een autonome Europese grootmacht komen, en blijft het bondgenootschap met de VS de hoeksteen van de Europese politiek. De muur mag dan gevallen zijn, “het Westen” blijft een politieke en economische realiteit. Daarom past de EU-politiek tegenover Rusland in het strategisch kader van het Atlantisch bondgenootschap.
Toch zijn er tegenkrachten aan het werk in West-Europa. Zij willen de West-Europese industriële kracht koppelen aan de Russische energierijkdom (3).
Dat is duidelijk het geval voor Duitsland. De voormalige Duitse bondskanselier Schröder, een sociaaldemocraat, is nu een topman van North Stream, het consortium dat een pijpleiding wil aanleggen tussen Rusland en Duitsland via de Baltische zee. In een toespraak voor zakenlui zei Schröder onlangs dat Europa enkel een globale speler kan worden indien het nauw samenwerkt met Rusland. “Rusland is een Europees land, daar ligt voor ons een enorme kans“.
In 2007 ging 3% van de Duitse export naar Rusland. De Duitse export naar Rusland groeide dat jaar met 20% (4). 4600 Duitse bedrijven zijn in Rusland actief in de machinebouw, de autosector, de scheikunde, en uiteraard de energiesector, te vergelijken met slechts 2500 in 2003. Elk vierde bedrijf van de fameuze Duitse Mittelstand zou naar Rusland exporteren of overwegen dit te doen.
Ook de opvolgster van Schröder, de christen-democratische Angela Merkel, neemt daarom in de praktijk afstand van de Amerikaanse lijn. Zij blijft zich bijvoorbeeld verzetten tegen snel NAVO-lidmaatschap voor Oekraïne en Georgië. Dat belooft nog voor vuurwerk te zorgen met de VS, want zowel Barack Obama als McCain willen Oekraïne en Georgië op de NATO-top in december een plan op weg naar NATO-lidmaatschap aanbieden.
Begin oktober was Merkel in Rusland om de plooien na de Georgische oorlog glad te strijken. Tijdens haar bezoek sloot de Duitse energiereus E.ON een belangrijke deal met het Russische Gazprom. E.ON krijgt 25% van het Yuzhno-Russkoye veld dat genoeg gas zou bevatten om op zijn eentje de EU twee jaar lang van gas te voorzien.
Ook Italië sluit aparte energieakkoorden met Rusland, en wil niet horen van een Europees energiefront tegen Rusland.
Het voorstel van de Europese Commissie om een Gazpromclausule in te voeren werd onder aanvoering van Duitsland dan ook van tafel geveegd. Volgens die clausule zou Gazprom zich maar mogen inkopen in West-Europese distributienetwerken op voorwaarde dat de Russische energiemarkt open gesteld wordt voor West-Europese kapitalen (5).
Een Europees veiligheidsverdrag?
De VS zijn verzwakt door de Irakoorlog en de financiële crisis, en daar hoopt Rusland gebruik van te maken. De Russische president Dmitri Medvedev verklaart dat “het tijdperk van de heerschappij van één economie en één munt” onomkeerbaar voorbij is, en pleit voor een multipolair veiligheidssysteem en een “Europees veiligheidsverdrag” waarbij de wederzijdse belangen in acht worden genomen. De Franse president Nicolas Sarkozy, die momenteel de Europese Unie voorzit, zegt dat hij overleg over een Europees veiligheidsverdrag wel ziet zitten.
Sarkozy toonde “Europese leiderschap” in de crisis rond de Georgische oorlog, door het voortouw te nemen als bemiddelaar. Dit “leiderschap” werd weliswaar stilzwijgend aangemoedigd door Washington, dat oordeelde dat het meer kwaad dan goed zou doen Rusland zelf hard aan te pakken. Sarkozy mocht de kastanjes uit het vuur halen. De VS vergenoegden zich er mee militair en financieel de banden met Georgië aan te halen. Zo bleven de Amerikaanse kanalen met Moskou open om zaken aan te pakken zoals “terrorisme”, “nucleaire proliferatie” en Iran. Het Franse succes in Georgië mag dus met een korrel zout worden genomen. Maar de Europese Unie deed het duidelijk beter dan ten tijde van de Kosovo-oorlog, vooral omdat de rangen van de 27 lidstaten gesloten bleven. Sarkozy heeft daarna zijn prestige nog versterkt door zijn optreden als voorzitter van de Europese Unie in de financiële crisis. Hij hoopt deze dynamiek te gebruiken om de politieke en economische sturing van de Europese Unie te versterken. Onderhandelingen met Rusland over een Europees veiligheidsverdrag, waar in het voorstel van Medvedev overigens ook de VS zouden betrokken worden, passen in dit plaatje.
Verzwakt Rusland
Toch bestaat er ook een andere lezing van deze feiten. De uitgestoken hand van Sarkozy naar Rusland op de komende top in Nice is misschien minder bedoeld om een eigen Europese aanpak naar Rusland uit te werken, dan wel een handige poging om de verzwakte positie van Rusland uit te buiten om de “gematigden” in het Kremlin die “het Westen” beter gezind zijn te versterken. Met de stilzwijgende goedkeuring van Washington op de achtergrond!
De Russen hebben onder Vladimir Putin wat te veel van hun hoge olietoren geblazen… De olieprijs zakt, terwijl Rusland er maar niet in slaagt zijn economische infrastructuur te moderniseren, zelfs niet in de energiesector. Bovendien komen heel wat oligarchen door de financiële crisis in moeilijkheden, omdat zij hebben geïnvesteerd met veel geleend geld. De beurs in Moskou krijgt zware klappen (6). Rusland beschikt wel over enorme financiële reserves om deze problemen aan te pakken.
Een andere vraag is hoe Duitsland tegen deze initiatieven aankijkt. Duitsland wil zaken doen met Rusland. Maar aan dit economisch partnerschap een sterke politieke omkadering koppelen met een belangrijke rol voor de Europese Unie, is nog wat anders. Iedere poging van Nicolas Sarkozy om doorheen de opeenvolgende militaire en financiële crisissen de Europese Unie politiek te versterken werd door Duitsland vakkundig afgeblokt. Angela Merkel wil via een geprivilegieerd partnerschap met Rusland liever de eigen Duitse positie in de Europese Unie versterken, dan de Europese Unie. Zij heeft geen zin via een politiek Europa Frankrijk een opstapje aan te bieden naar het leiderschap in Europa. En van een politieke confrontatie met de VS wil zij al helemaal niet weten.
Banden met Oost-Europa
Ondertussen haalt de EU verder de banden aan met Oost-Europa, met wisselend succes. Het gaat de goede kant uit met Wit-Rusland. Internationale waarnemers vonden het democratisch gehalte van de recente verkiezingen in dat land maar niets, maar dat belet de EU niet de sancties tegen Wit-Rusland te versoepelen. Ook de relaties met Servië warmen op, ondanks de feitelijke erkenning door de Europese Unie van Kosovo (7). Volgens de voorzitter van de Europese Commissie, José Manuel Barroso, kan Servië in 2009 kandidaat-lid van de EU worden “als alles goed gaat“.
Maar soms gaat het minder goed, en scoort Rusland. Rusland (Gazprom) kocht bijvoorbeeld de Servische staatsoliemaatschappij op, en kreeg toestemming voor de aanleg van een pijplijn op Servisch grondgebied. In de Oekraïne scoort Rusland punten nu eerste minister Yulia Tymoshenko gas voor haar geld lijkt te kiezen. Zal zij haar pro-Westerse koers nuanceren hoewel de EU op de recente top met Oekraïne een associatieakkoord in het vooruitzicht stelde? (8)
Er zit op alle fronten beweging in de relaties tussen de Europese Unie en Rusland, onlosmakelijk verbonden met de relaties tussen de Europese Unie en de VS. De komende EU-Rusland top in november wordt een gelegenheid om een nieuwe tussenbalans te maken van deze driehoeksrelatie. De linkerzijde van haar kant dreigt in een bizar spiegelbeeld van de Amerikaanse koude oorlogsretoriek te blijven denken, indien zij kiest voor betere relaties met Rusland in naam van oude liefdes en van de uitbouw van de Europese Unie tot een autonome wereldspeler. De West-Europese linkerzijde zou beter moeten weten: zij heeft misschien wel potentiële vrienden in Rusland, maar die heten niet Dmitri Medvedev of Vladimir Putin.
(Uitpers, nr 103, 10de jg., november 2008)
Noten:
(1) Zie het artikel van Catherine Samary, From the Caucasus to the Balkans, an unstable world order, op de website http://www.internationalviewpoint.org/
(2) Bvb. Michel Husson
(3) Rusland staat in voor een derde van de olie en 40 procent van het gas dat geleverd wordt aan de EU.
(4) Duitsland exporteerde naar Rusland voor 28,2 miljard dollar en importeerde voor 28,8 miljard dollar, wat het handelsvolume in 2007 tussen beide landen op 57 miljard dollar bracht. Frankrijk exporteerde naar Rusland maar voor 5,6 miljard dollar. Het handelsvolume tussen de EU in zijn geheel en Rusland bedroeg 350 miljard dollar, tien maal zo veel als de handel tussen de VS en Rusland (26,7 miljard dollar).
(5) In de schoot van de Europese Unie probeert de Europese Commissie de grote energiebedrijven te verplichten de eigendom van de distributienetwerken los te koppelen van de energiebedrijven. Ondermeer Frankrijk en Duitsland weigeren dit. Daarop hebben landen als Nederland en het Verenigd Koninkrijk, waar die loskoppeling wel gebeurde, bekomen dat zij hun energiesector mogen beschermen tegen de Duitse en Franse energiereuzen. Het zal dus nog wel een tijdje duren voor er sprake is van een gemeenschappelijke Europese energiepolitiek.
(6) Het Russische plan om de financiële sector te redden kost in verhouding tot het BBP drie maal meer dan het Amerikaanse.
(7) Tomislav Nikolic, de leider van de nationalistische Servische Radicale Partij (SRS) moest aftreden als partijleider omdat hij het associatieakkoord met de Europese Unie wilde goedkeuren, waarop de SRS, de grootste oppositiepartij, in twee blokken uiteenviel, wat het werk van de pro-EU-regering van Tadic gemakkelijker zal maken.
(8) Een specifiek probleem in de Oekraïne vormt de Krim, waar 60 procent van de inwoners etnische Russen zijn, en Rusland in Sebastopol een strategisch belangrijke militaire haven heeft, waarvoor het huurcontract in 2017 afloopt of moet verlengd worden.
