De droom van de Ier

Een nieuwe roman van Mario Vargas Llosa, op zijn 75 nog steeds zeer actief, is steeds een belevenis. De tot Spanjaard genaturaliseerde Peruaan behoort, samen met Gabriel García Márquez en Carlos Fuentes, tot de boomgeneratie die in de vorige eeuw Latijns-Amerika op de literaire kaart hebben gezet. Met El sueño del celta, door Aline Glastra van Loon, vertaald als ‘De droom van de Ier’, komt Mario Vargas Llosa zeer dicht bij de geschiedenis van Belgisch Congo.

Vorig jaar kreeg Mario Vargas Llosa de Nobelprijs voor literatuur ‘voor het in kaart brengen van machtsstructuren en zijn snijdende beelden van het verzet, de rebellie en de ondergang van het individu’. Dat was waarschijnlijk een terechte bekroning voor een lange en productieve schrijverscarrière. Hoewel hij zich via zijn thema’s nooit volledig heeft opgesloten in Latijns-Amerika – de invloed van de West-Europese cultuur, en dan voornamelijk de Franse, is altijd merkbaar geweest in zijn werk – verlaat hij in zijn laatste literaire werken ‘Het paradijs om de hoek’ en ‘Het ongrijpbare meisje’ meer en meer de Andes en Peru. Dat is ook gedeeltelijk het geval met zijn laatste roman ‘De droom van de Ier’, door de vertaalster voor mij om onduidelijke redenen als Celta heeft vertaald.

‘De droom van de Ier’ is een historische roman die gebaseerd is op feiten en personages die werkelijk bestaan hebben. Het kader is dus non-fictie, maar de uitwerking is literaire fictie waarvoor Mario Vargas Llosa verantwoordelijk is. Het hoofdpersonage Roger Casement, waarover de auteur in de derde persoon schrijft, is een historische figuur die leefde van 1864 tot 1916 en die hij leerde kennen door een biografie, die hij las over Joseph Conrad. Inderdaad, Casement en Conrad hebben elkaar uitgebreid leren kennen, eerst in Congo en naderhand in Engeland. De auteur van The heart of darkness ontmoette daar de jonge Casement, die er als Britse diplomaat werkte. Roger Casement werd uitgezonden naar Congo om daar een bijdrage te leveren aan de civilisering van de inheemse volkeren. Bij aankomst bleek hij te zijn terechtgekomen in een gruwelijke wereld van uitbuiting en moordpartijen in de Congo Vrijstaat van onze Leopold II. Het zijn niet de mooiste pagina’s uit de Belgische geschiedenis waar ook David Van Reybroeck onlangs met zoveel verve heeft geschreven. Bij de lijst van personen aan wie hij dank verschuldigd is noemt Mario Vargas Llosa als enige Belg David Van Reybroeck. Twintig jaar verbleef Roger Casement in Congo en hij schreef daarover een vlammend rapport waarin hij de misdaden van het, in dit geval Belgische, kolonialisme streng bekritiseerd. Dat maakt hem in Engeland en in de westerse wereld tot een bekend personage.

Van 1906 tot 1910 was Casement Brits diplomaat in Brazilië en in 1910 wordt hij op missie gestuurd naar Peru om daar, samen met enkele andere commissieleden, te onderzoeken of er geen ongeoorloofde praktijken plaats vonden op de rubberplantages in het Amazonegebied. Hij komt daar in een wespennest van intriges terecht, en schrijft andermaal een vernietigend rapport over de praktijken daar. In de lange passage over het Peruaanse Amazonegebied voel je dat Mario Vargas Llosa een beetje thuiskomt, want zijn beschrijvingen lijken mij ineens veel concreter dan de Congo-passages, waar hij als gedegen onderzoeker nochtans ook geweest is. In Congo was hij een passant, terwijl het Amazonegebied een stuk van de ervaringswereld van Mario Vargas Llosa uitmaakt. Door zijn strijd tegen de gewetenloze bewindvoerders van de Peruvian Amazon Company begint Casement zich te realiseren dat Ieren en Indianen hetzelfde lot ondergaan. Hiermee opent Mario Vargas Llosa een nieuwe verhaallijn waarin Roger Casement beschreven wordt als iemand die in de loop van zijn leven opschuift van Britse diplomaat tot Ierse nationalist en vrijheidsstrijder.

In 1906, vlak voor zijn vertrek naar Peru, had hij nog een gedicht geschreven over het mythische verleden van Ierland dat ‘De droom van de Kelt’ heette. In diezelfde periode schreef hij ook een politiek pamflet dat ‘De Ieren en het Engelse leger’ heette en waarin de rekrutering van Ieren voor het Britse leger werd afgekeurd. In Duitsland probeert hij tijdens de Eerste Wereldoorlog steun te krijgen voor de Ierse onafhankelijkheid. Hij krijgt daar een welwillend oor en zelfs lijkt het erop dat Duitsland wapens zal leveren en mogelijk tot een invasie zal overgaan. Uiteindelijk blijkt dat het Reich totaal geen belangstelling heeft voor de bevrijding van Ierland. De vergelijking met de zogenaamde Flamenpolitiek van de Duitsers ten opzichte van de Vlaamse beweging in de Eerste Wereldoorlog gaat hier zeker op. Duitsland had het idee van een gezamenlijke actie met de Ierse revolutionairen nooit serieus genomen. Het is op zijn minst naïef geweest van Roger Casement te denken dat hij de Duitsers kon warm maken voor zijn Ierse droom. De uitkomst van al zijn pogingen Duitsland tot bondgenoot van de Ierse vrijheidsstrijd te maken, is dat hij door de Engelse regering wordt beschuldigd van hoogverraad. En dan is er de derde verhaallijn: die van de oudere Roger Casement die ter dood veroordeeld in de gevangenis zit en hoopt op clementie. Hij overschouwt zijn leven en ook de donkere zijde ervan: Casement voelt zich aangetrokken tot jongemannen en dat viel in het Victoriaanse of pas post-Victoriaanse Engeland niet in goede aarde. De eens zo gelauwerde Roger Casement glijdt af tot de verachte positie van landverrader en pedofiel en zal uiteindelijk zo aan de galg eindigen.

Mario Vargas Llosa zou zichzelf niet zijn mocht hij al die elementen niet op een verhaaltechnische spannende manier bij elkaar weten te brengen. Dat is een van sterke zijde van zijn romancierschap. Het heden van de roman zijn de laatste dagen van Casement in de gevangenis en via uitvoerige flashback komt hij dan in vorige levensperiodes terecht. Vargas Llosa kan zijn historisch materiaal goed bewerken. Dat weten we. Is dat nu ook een voldoende reden om van een geslaagde roman te spreken? Ik denk het niet. Het is eerder een handigheidje van een literaire routinier die ongetwijfeld een groots en meeslepend verhaal had willen schrijven over de tragische ondergang van een individu en tevens over de dunne scheidingswand tussen goed en kwaad, tussen heldenverering en totale verguizing, maar die als romancier te veel trucjes moest gebruiken om zijn personages menselijke geloofwaardigheid te geven. Kunstmatigheid en voorspelbaarheid voeren dan ook de boventoon in ‘De droom van de Ier’. Iets gelijkaardigs heb ik ook al geschreven bij de bespreking van zijn ‘Het ongrijpbare meisje’. De knappe romancier die Mario Vargas Llosa ook is (of geweest is), blijft in ‘De droom van de Ier’ naar mijn smaak andermaal in gebreke. Gelukkig schreef hij tientallen andere boeken waardoor hij die Nobelprijs voor de literatuur zeker verdiend heeft, maar daar hoort ‘De droom van de Ier’ zeker niet bij.