De 24 magere jaren van Egypte

De 4^de mei was het president Moebarak zijn 77ste verjaardag. Terwijl de staatskranten titelden met “De natie wenst Moebarak een prettige verjaardag”; of terugblikkend op zijn toespraak ter gelegenheid van het feest van de arbeid: “De arbeiders vragen als één man een nieuw presidentieel mandaat voor Moebarak” begroetten een honderdtal “elementen van het volk” deze zonnige dag met een betoging tegen de jarige president.

Een beetje surrealistisch die betogingen in Egypte. Alle garnizoenen die rond Cairo gestationeerd zijn, waren voor de gelegenheid afgezakt met een carte blanche om te hameren. De betoging kent niet echt een parcours en het staat van op voorhand vast waar deze zal plaatsvinden: op het Ramses-plein aan de moskee die er het centrum van vormt. Vooraleer men goed beseft wat eventueel zou kunnen plaatsvinden wordt het volledige plein deskundig geëvacueerd. Diverse uniformen werken samen ( witte van de gewone politie, de beige, de groene, de zwarte, Egyptische versies van de CRS, goed gewapend met mitrailletten hetgeen sowieso geen vreemd beeld is in de straten van Egypte). Militaire wagen na militaire wagen omcirkelt het gebied zover het zicht reikt. Eén van dé knooppunten van Cairo wordt lamgelegd, bedelaars en straatverkopers worden gefouilleerd evenals iedere persoon die in of uit het aanpalende metrostation komt of gaat. Ironie is dat het metrostation voorheen onder de naam Ramses ging, onlangs herdoopt werd tot station Moebarak (op dezelfde metrolijn als Sadat en Nasser-stations). De massale ontplooiing, de versterkte wagens, het militaire personeel geven een sfeer van burgeroorlog weer dat vrees oproept voor de dag dat de betogers niet meer vreedzaam zullen zijn.

Het meest bedreigend zijn misschien wel de agenten in burger. Deze beperken zich niet tot Cairo, men vindt ze overal en in alle stijlen. Iedere politie-eenheid heeft zijn “man in Nike” en “dikzak in djellaba” die perfect opgaan in de massa. Zelfs tussen de weinige betogers zullen ze hun man(nen) hebben. Onmogelijk om lang te blijven stilstaan zonder dat iemand je komt vragen wat je staat te doen, en aandringt om ergens anders te gaan. De agenten in burger zijn de echte bedreiging. Iedereen kan er één zijn, er zijn zelfs studenten die hun “einde maand” aanvullen met het leveren van informatie(1) over medestudenten. Het systeem leidt een eigen leven. Het is niet bepaald efficiënt omdat de lonen en promoties eraan verbonden zijn en men vaak kleine verdraaiingen bekomt. De grote informatievergaring verloopt bijzonder slordig en lijkt dus nutteloos ware het niet dat ze in de eerste plaats dient om de indruk te geven dat men alles in de gaten houdt en overal kan meeluisteren.

De moskee loopt stilaan – zij het op gecontroleerde wijze – vol met mensen die schijnen te gaan bidden. Eens vol worden spandoeken uitgehaald in de richting van de enige toeschouwers. Ordetroepen, een paar fotografen van oppositiekranten die hun connecties binnen de politie hebben, en daarvoor betalen, verder niet veel mensen op het plein dat normaal broeit van het volk.

De gebouwen in de buurt zijn banken, de kleine winkels en fruitsapbars hebben geen direct zicht op de betogers. Betogers staan er dus enkel voor de ordetroepen die ruim tien keer zo talrijk zijn (agenten in burger niet meegeteld). Enkelen hebben spandoeken in het Engels gemaakt in de hoop een internationale opinie te bereiken die wel paraat staat als het om aanslagen op toeristen gaat. “Stop Emergency laws”, een ander woord om te zeggen dat men genoeg heeft van Moebarak die de noodtoestand van 1981 (na de moord op Sadat) in stand houdt. Onder druk van de VS werden schijndemocratische “hervormingen” beloofd, een wijziging van het artikel 76 dat presidentiële verkiezingen van september mogelijk zou maken. De wijziging werd de 10^de mei met grote meerderheid in het Moebarak-getrouwe parlement (want deels door hem aangewezen) aangenomen. Uiteraard werd er proceduraal voor gezorgd dat enkel pro-Moebarak tegenkandidaten erkend zouden worden waardoor de verkiezingen een maat voor niets zullen zijn. De erkenning via “handtekeningen-quota”, maken van de democratiseringsgolf (zoals in de rest van het Midden-Oosten onder VS-retoriek) een farce.

De betoging eindigt, er wordt wat geknuppeld, gearresteerd en gedisperseerd. De meest alerte internationale media werd delicaat omzeild naar georganiseerde pro-Moebarak betogingen. De pro-Moebarak betogingen zijn ook een fenomeen op zich. Bedoeld om de aandacht van politieke meetings en “anti-betogingen” te omzeilen, soms te confronteren. Ze bestaan uit mensen die van ver buiten Cairo overgebracht worden en geen besef hebben van wat ze moeten doen, zij het de duidelijke opdracht om met portretten van Moebarak en Egyptische vlaggen te zwaaien.

Dezelfde maskerade zou opgevoerd worden bij het referendum dat door Moebarak ingesteld werd om de wijzigingen rond artikel 76 (presidentiële verkiezingen met verschillende kandidaten) door het volk te laten legitimeren. De oppositie (incluis de moslim-broederschap) betoogden tegen het referendum. Er werden onmiddellijk pro-Moebarak betogingen gehouden bij de persconferentie van de oppositie en de betogingen van de oppositie werden op bijzonder gewelddadig wijze uit elkaar geslagen(2). Deze keer waren de media al wat beter voorbereid.

Want veel mensen hebben er genoeg van. De illusie van een volgehouden belofte om verkiezingen te houden had de verwachting doen rijzen dat Moebarak zichzelf niet meer kandidaat zou stellen, des te meer dat zijn zoon het voorzitterschap van de partij kreeg. Dit was niet echt aanvaardbaar voor de elites en groepen binnen het leger(3), of toch niet meteen. Dus blijft Moebarak aan de macht en de voornaamste kandidaat om zichzelf op te volgen.

“Keffaya” (genoeg) werd de unificerende slogan die de oppositie samenbracht tegen de aanhoudende noodtoestand en bijhorende juridische en politieke veiligheidsmaatregelen. Nadat er beloofd werd om meerdere presidentskandidaten toe te staan, wijzigde de leuze in “het is niet genoeg”. De oppositie wil een einde aan de noodtoestand en een wijziging van de wetten op de uitoefening van de politieke rechten. De wijzigingen aan artikel 76 werden nog voor de stemming omzeild via de bepaling dat iedere kandidaat 65 handtekeningen van parlementariërs moet verzamelen (die hun steun slechts eenmaal voor één kandidaat kunnen uitbrengen). Deze zijn, u had het al geraden, in hoofdzaak Moebarak-sympathisanten en ten dele rechtstreeks door hem aangewezen. Ondertussen heeft Moebarak, in zijn democratische koorts die het buitenland hem oplegt, een referendum laten houden over deze verkiezingen waarin de kandidaten 250 steunbetuigingen van lokale en nationale volksvertegenwoordigers moeten verzamelen(4). Lokaal of nationaal iedere openbare of politieke functie staat onder de autocratie van Moebarak en de militaire elite, de volksvertegenwoordigers zijn voor 90% NDP’ers, partij van Moebarak, de 10% is er enkel bij zijn gratie. De opkomst voor het referendum was laag ondanks de oproep van Moebarak de dag voordien. Een kleine overwinning voor de oppositie tot de boycot opriep.

Daarbij wordt de echte, relevante oppositie gewoon buiten de wet gesteld. De moslimbroederschappen in de eerste plaats. Ook de seculiere Al Ghad-partij (“Morgen”) wiens voorzitter, Ayman Nour, opgepakt werd en wier krant werd verboden. En dit onder het mom van bedenkelijke processen rond vervalsing in geschrifte, meer bepaald de 2.000 handtekeningen die hij verzameld had om zijn partij te laten erkennen(5). In dergelijke omstandigheden zal van de 15 oppositiepartijen geen enkele een geloofwaardige tegenkandidaat kunnen bieden voor Moebarak. Terloops protesteert de advocatuur (13.000 rechters), die een scheiding van de machten uit de brand probeert te slepen, en dreigt om de verschillende fases van de verkiezingen niet te zullen observeren waardoor deze verder aan geloofwaardigheid zouden inboeten.

verdedigers van het systeem beweren uiteraard dat de president wel verplicht is om de “emergency laws” (noodtoestand) in stand te houden gezien de terroristische aanslagen, maar in deze queeste naar het kip of het ei kunnen we tenminste zeker zijn wie er eerst was: de noodtoestand.

De beschuldigende vinger naar de moslimbroederschap annex fundamentalisten annex terroristen is dus iets te eenvoudig gezien de context en de instellingen die het land sturen.

Ondanks de privatiseringsgolf die in de tweede helft van de jaren ’90 in gang werd gezet, blijft de staat en haar aanverwante elites (zoals Osman & Osman privé-bouwonderneming, ex-minister van openbare werken) de hoofdwerkgever. Buiten de staat is het moeilijk overleven en de enige soort macht die gestructureerd is en in staat “to deliver” (jobs, geïnstitutionaliseerde bijstand etc.) is de moslimbroederschap die buiten de politiek gesteld werden en waarvan naar schatting 2.000 leden momenteel in gevangenschap verblijven(6) (met foltering als dagelijks menu, maar het zijn “fundamentalisten”, dus mag het).

Er is dus weinig ruimte voor alternatieven. De elite die de staat en haar instellingen controleert versterkt door haar houding en praktijken de islamitische oppositie. Daarom vrezen velen voor een herhaling van het Algerijnse scenario van 1991 waar men het volk eindelijk een verkiezing gunde met een klinkende overwinning voor de islamistische partij als gevolg. De overheid schortte dan maar de democratie op met burgeroorlog en crisissituatie tot op vandaag.

In Egypte zou hetzelfde scenario best mogelijk zijn en de politiek-militaire (in hoofdzaak dezelfde) elite is er zich goed van bewust. Men pareert het dan maar met pseudo-democratische aspecten, kranten, een eerste tv-interview van Moebarak. Deze première werd met grote anticipatie verwacht; zou de journalist de schijn zo ver trekken om een half kritische vraag te stellen? Helaas, het meer dan 7uur durende interview, op televisie over drie dagen uitgesponnen, handelde enkel over de Sinaï-oorlog van Sadat (1973) die net herdacht werd. Voor zij die nog twijfelden of het al dan niet “genoeg” was, zullen deze drie televisiedagen wel uitsluitsel gegeven hebben.

Het risico van een burgeroorlog is veraf(7), maar de Saoedische invloed is groter dan men op het eerste zicht zou denken. Bepaalde universitaire richtingen, vooral de exacte wetenschappen, vormen kleine bolwerkjes die goed in de gaten gehouden worden. Zo is er Assioet, derde stad van het land die onder scherpe controle van het leger en de politie staat. Haar bekendste ex-student is Mohammed Atta(8) (één van de 11 september kapers). Aan die universiteit vindt men de Al-Azhar theologische faculteit, gesponsord door de gelijknamige moskee in Cairo waar je de beste anti-Amerikaanse en antizionistische preken kan beluisteren. Deze moskee ontvangt op haar beurt steun uit buurland Saoedi-Arabië. Maar het is niet op dergelijke faculteiten dat je moderne fundamentalisten zult aantreffen. Te evident, en de “échte”, zegt men hier, die zitten in technische en ingenieursfaculteiten.

Verder is Assioet een stad zonder vreemdelingen, zonder uitbundigheid of straatmuzikanten, zelfs huwelijken worden er discreet gehouden. In Cairo beschouwt men deze stad als de draaischijf voor allerlei handel in drugs, wapens en zelfs RPG’s (rocket propelled grenades). Ik heb er niets gezien zij het undercover agenten van allerlei aard die mij haast aan het vel plakten, mijn buren wakker maakten en ondervroegen evenals eenieder die het ongeluk had mij de weg uit te leggen of aan mijn tafel te zitten. In tegenstelling tot Cairo en Alexandrië (en in mindere mate Luxor) is dit geen toeristische “vrije zone”

Niet alle aanslagen zijn gericht op toeristen. Zelfs de aanslagen die zie zich doelbewust op buitenlanders richten zijn een aanval op het regime. Betogingen of aanslagen op politiemensen halen het nieuws haast niet. Zo was er tussen de twee aanslagen op toeristen eentje op politieagenten in de koptische wijk, dat in alle stilte verdronk. Betogingen halen amper het buitenland, laat staan de officiële staatsgefinancierde kranten. Een aanslag op buitenlanders daarentegen wel. Het leidt tot kritiek in het buitenland op Moebarak en diens controle over het land, vertraagt de inkomsten in buitenlandse deviezen, met een daling van de vraag en waarde van de Egyptische pond als gevolg. Het versterkt het besef dat alles niet OK is in Egypte, herinnert aan de Egyptische branche binnen Al Qaeda en onrechtstreeks neemt zelfs de druk toe om te democratiseren volgens het nieuwe bijeengeraapt “discours” van de VS (dat volledig gebaseerd is op feiten die los van elkaar staan en weinig uitstaans hebben met democratische principes of praktijken).

Het directe resultaat van de eerste aanslagen (april) was dat de kleine straatverkopers die in de soek rond Bab Zouweila krioelden, verwijderd werden: wie zich geen vaste winkel kon veroorloven (met bijbehorende belasting) werd verjaagd. Wie de strijd ook wint en met welke al dan niet begrijpelijke redenen, het is duidelijk wie de verliezer zal zijn(9).

De theorie van de eenzaat-terrorist: beide aanslagen van de laatste maanden zouden het werk zijn van enkelingen. Dus geen netwerk, geen fundamentalistische strekking, broederschap of andere, maar gewoon jonge “malcontente” studenten die op het internet het recept voor een bom hadden gevonden. De recentste aanslagen waren dan nog uitgevoerd door de familie van de eerste, deze broer werd onderschept en liet zich in een achtervolging ontploffen. Iets later, maar aan de andere kant van deze miljoenenstad, kwam de wraak voor dit gebeuren vanwege de zus en de veroorloofde van de man die zich had laten ontploffen: nadat de dames een toeristische bus onder vuur hadden genomen, schoot de één de andere dood en nadien zichzelf. Dezelfde avond nog werd een jongere broer van rond de 14jaar (van hetzelfde kroostrijk gezin) in Assioet opgepakt vooraleer hij zijn bom kon doen ontploffen.Egypte heeft een lange filmtraditie, maar dit overtreft Hollywood. Zelfs al zou dit b-film-scenario waar zijn…dan is de dreiging van eenzaat terroristen die over heel Egypte toegang hebben tot het internet een veel groter gevaar dan alle fundamentalisten(10) samen. De fundamentalisten hebben tenminste een programma en zijn als een grote olievlek op te sporen. Alle kleine ontevreden vlekjes krijg je nooit allemaal verwijderd. Zeker niet met façadeverkiezingen.

En dan is er nog de aanpak van het probleem op zich. Zo was er bijvoorbeeld de aanslag op Taba Hilton hotel van oktober 2004. Binnen het anderhalf uur waren de Israëlische inlichtingendiensten aanwezig. Men is het aantal doden nooit echt te weten gekomen. Er volgden massale arrestaties, zonder bewijslast of beschuldiging, waarbij mensen gewoon ‘s avonds of ’s nachts uit hun huis gehaald en opgesloten werden. Ondanks het feit dat er maar 9 verdachten waren, allemaal uit de Sinaï, werden een 1000-tal mensen gearresteerd (de politie zou dit getal later pogen te corrigeren en spreken over 800!). Men arresteerde ook familieleden van verdachten opdat deze zich zouden uitleveren.

Dit is het werk van de Staatsveiligheid en Onderzoekseenheid voor wie folteringen een gebruikelijk onderdeel uitmaken van het onderzoek(11). En ze kunnen er wat van: klassieke elektrische schokken (dankzij een zalfje laten deze folteringen geen sporen meer na), ophangen bij de enkels, opsluiting in smalle cellen nauwelijks groter dan een doodskist en zelfs vastketenen aan een stoel in een ruimte die men tot aan de kin van de ondervraagde laat onderlopen(12). Dit alles buiten alle rechtsnormen, zonder in beschuldiging stelling en voor onbepaalde termijn.

De verdachten bevinden zich ondertussen in gevangenissen in de Sinaï terwijl vrouwen en familieleden dagelijks om bezoekrecht, informatie en andere basisrechten vragen. De 28ste januari kwam het tot een treffen tussen de politie en betogers die informatie en bezoekrecht eisten. Anderen durven niet eens om inlichtingen te vragen uit vrees voor verdere repercussies. Evenals bij de aanslagen in Marokko hangt er een smet boven het hoofd van verdachte terroristen waardoor zij en hun familie van alle rechten ontdaan zijn. Westerse landen met hun gekende gespleten tong en retoriek rond mensenrechten vinden het geen probleem om Egyptenaren uit te leveren aan deze diensten. Egypte dient zelfs als “sub-contracter” van de VS voor Arabische moslims die over de ganse wereld opgepakt worden en naar Cairo gestuurd om er in erbarmelijke omstandigheden gefolterd te worden. De CIA en het ministerie van Defensie zijn er zich maar al te goed van bewust en veroordelen de folterpraktijken maar blijven gretig gebruik maken van de mogelijkheden. Human Rights Watch vroeg de 11^de mei uitdrukkelijk aan de VS en andere Arabische landen om geen politieke vluchtelingen, of zogenaamde “verdachten”, meer uit te leveren aan Egypte gezien de folteringen er schering en inslag zijn. Of hoe Shueur, CIA topman verantwoordelijk voor het arresteren en deporteren van verdachten over de hele wereld zei “Als je ze naar Egypte stuurt zie je ze niet meer terug”(13). De VS, als ware Pontius Pilatus, wast zijn handen schoon en strijkt de informatie op.

Beetje bij beetje wint de ontevredenheid de gewone man. Deze zal geen tijd, zin of moed hebben om op de door militairen bezette pleinen te gaan betogen, maar denkt er niet minder om. De staatscontrole weerhoudt er hem op dit ogenblik nog van, maar er zijn andere manieren om zijn ongenoegen met het regime te laten kennen. Momenteel is de gemiddelde Egyptenaar te druk bezig met overleven…

De seculiere dictators, of ze nu in Syrië, Algerije Egypte, Oezbekistan heersen, zijn wel degelijk bewust van het democratische spel. Terwijl ze het politieke domein volledig beheersen door een eenpartijstelsel of een camouflage ervan (met verschillende partijen die allen schatplichtig zijn aan de president), verliezen ze controle over andere domeinen van het dagelijks leven die ze beweren te beheersen. “De Raïs leidt het land en zijn volk naar de moderniteit” klinkt het vaak in de propaganda. Maar via privatiseringen en globalisering ontglipt de controle over de economie (zij het een kleine elite die zichzelf blijft verrijken) van het land met verpaupering van de algemene bevolking als gevolg. Naast de lage werkgelegenheid moet Egypte jaarlijks 800.000 jobs weten creëren om jonge afgestudeerden van ’t straat te helpen terwijl het er slechts 370.000 per jaar kan bieden(14). Daarbij komt nog dat de Egyptische producten hun preferentieel tarief op de VS markten kwijtspeelden. Ze ontliepen zo importtaksen van 60%. Ondertussen heeft de VS er iets op gevonden dat perfect past in de “vrede- en democratiseringsgolf”: joint-ventures tussen Egyptische en Israëlische bedrijven. De afgewerkte producten die voor meer dan 12% uit Israëlische componenten bestaan (bvb. voor textiel, chemische producten), krijgen een taksvrije toegang op de VS markt. Kiezen tussen armoede of met de “vijand” samenwerken…

Want het gaat zo slecht nog niet tussen Egypte en Israël. Diplomatieke incidenten zoals het neerschieten van Egyptische grenswachters in 2004 worden omgesmeed tot nauwere samenwerking voor de ontmanteling van wapensmokkel in Rafah (Palestina, bij de grens met Egypte). Ook de inlichtingendiensten blijken goed geïntegreerd zoals bij de aanslagen in Taba bleek.

Het economische domein ontglipt de militair-politieke elite volledig terwijl het politiek domein deels door de VS gestuurd wordt. Hierdoor schiet hun enkel het domein van de “retoriek” over die ze niet volledig kunnen beheersen doordat de moskeeën “vrije ruimtes” zijn (zie betoging begin van het artikel).

De potentiële populaire oppositie – ontevreden bevolking – wordt hierdoor in het domein van de religieuze retoriek en identiteit geworpen. Ondanks het machtsapparaat van de controlestaat van Moebarak kan hij hier uiteindelijk niet tegen op: God is eeuwig, de Raïs slechts tijdelijk. Deze situatie weten de seculiere dictators naar buiten toe te gebruiken als een vorm van chantage die ze terugkoppelen aan het politieke domein: het Westen kan kiezen, het is of de fundamentalisten of IK (Moebarak) met mijn “aanpak” van de situatie met een noodtoestand, folteringen, controlestaat en de vernietiging van het politieke systeem via het verbieden geloofwaardige oppositie partijen(15). Deze tactiek werd reeds gebruikt om de “groep rond Jamal Moebarak” (zoon van) aan de macht te helpen. Maar dit scenario werd gedwarsboomd doordat de zoon van Moebarak geen aanhang had binnen het leger. Dus werd het terug toegepast door Hosni Moebarak hemzelf. Het goedmenende westen knijpt dan maar een oogje dicht en de vicieuze cirkel, noodtoestand-betogingen (die onderdrukt worden en niets uithalen) – aanslagen –noodtoestand wordt draaiende gehouden.

Omdat niemand tegen het welzijn en de democratie kan zijn, wordt interventionistische politiek van de VS in het Midden-Oosten aan deze retoriek gekoppeld. Waar men de vrienden van gisteren in moeilijkere papieren brengt en zichzelf op de borst slaat voor de verkiezingen onder bezetting (Irak en Palestina) of onder dictaturen (Saoedi-Arabië, Koeweit, Egypte in september). Het is uitgesloten dat de realisten(16) (onder hen de neo-conservatieven) hun buitenlands beleid zouden herschikken en nationale belangen zouden onderschikken aan het welzijn en de democratische rechten van volkeren die net deze nationale belangen verafschuwen.

Zelfs zonder alle nationalistische propaganda van de regimes in het Midden-Oosten zou de animositeit t.a.v. het “democratische” regime van Sharon even groot zijn onder de bevolking. Zoals in Egypte en Irak zouden het partijen met een religieuze inslag zijn, uitgerekend degene die de VS jarenlang weerde via steun aan dictatoriaal-seculiere regimes, die als overwinnaars uit de bus zouden komen. Democratie ja maar toch niet te veel. In die mate dat men in feite regimes verzwakt (ongeacht of ze dictatoriaal zijn), interne verdeeldheid schept via fracties die de maatschappij moeten weerspiegelen. De eenheid in het Midden-Oosten wordt zo op indirecte wijze verdeeld in ware Picot-Sykes stijl, met slechts een regime dat “sterk” blijft, het regime dat tot heden maar al te graag “de enige democratie in het Midden-Oosten” genoemd werd.

(Uitpers, nr. 65, 6de jg., juni 2005)

Bronnen : Al Ahram (overheidskrant en wekelijkse magazine in het Frans, met website en een vleugje kritiek om geloofwaardig over te komen) / Human Rights Watch, report 2005, “Black Hole: The Fate of Islamists Rendered to Egyp”t at:  http://hrw.org/reports/2005/egypt0505/ / HRW, dépêche du 11 mai 2005/ GREY, (S).Délocalisation de la torture, le Monde Diplomatique, Avril 2005 /BBC worldservice /Arabnews/www.egyptelection.com / UNDP country Profile/ Egyptenaren, oa studenten (in Assioet), actief in politieke oppositie/ GARRETON, Manuel Antonio. Social Movements and the Process of Democratisation. A General Framework. International Review of Sociology. Vol6, nr.1, 1996