Trekken de Congolezen zondag voor het eerst in zeven jaar naar de stembus om een nieuwe president en een nieuw parlement te verkiezen ? Je moet voorbehoud blijven maken. Tot het kraaien van de haan die ochtend kan er een kink in de kabel komen. Verleden week besloot de CENI, de verkiezingscommissie, om de verkiezingen met een week uit te stellen. Met tweede kerstdag kwam er een nieuw zij het gedeeltelijk uitstel. De kiezers in Beni en Butembo, in het noorden van de Kivu, mogen pas in maart hun stem uitbrengen, net als die van Yumbi, in de provincie Maï-Ndombe. De eersten vanwege de Ebolacrisis en het aanslepende geweld in hun regio, de laatsten omdat er bij een oplaaiend conflict zeker 45 doden gevallen zijn en meer dan vierduizend vluchtelingen de rivier overgestoken zijn, naar Congo-Brazzaville. Al het kiesmateriaal is er vernietigd en de magazijnen van de CENI zijn geplunderd.
Hoe dat nieuwe uitstel te rijmen valt met de bekendmaking van de resultaten, verwacht op 15 januari, en de eedaflegging van de nieuwe president, gepland op 18 januari, dat is een vraag uit de duizend. Telt de stem van 1.250.000 kiezers dan gewoon niet mee ? Afwachten hoe de CENI dat vraagstuk oplost.
De inzet is groot, want laten we dit in het achterhoofd houden : er komt een opvolger voor Joseph Kabila en ook al komt hij zelf niet meer op, hij wil deze verkiezingen niet verliezen. Laten we eerst de rij belangrijke kandidaten aflopen, zodat we een en ander kunnen verduidelijken.
Wie is wie ?
De huidige machthebbers, Kabila dus en wie er rondom hem de cenakels van de macht bevolkt, schuiven Emmanuel Ramazani Shadary naar voren. Ramazani is bestendig secretaris van de PPRD, de partij die de harde kern van Kabilagetrouwen groepeert. Voordien, als minister van Binnenlandse Zaken, was hij verantwoordelijk voor de repressie tegen oppositiegroepen en –figuren en door hen op touw gezette marsen en betogingen. Vanwege dat optreden heeft de Europese Unie sancties tegen hem uitgevaardigd, die ze onlangs bevestigd heeft.
Met de keuze van Ramazani maakt het Kabilaregime verscheidene dingen duidelijk. Ten eerste, dat de EU hen gestolen kan worden. Sancties ? Ze lachen ermee. Drie dagen voor de verkiezingen geven ze de ambassadeur van de EU, de Belg Bart Ouvry, 48 uur om het land te verlaten.
Ten tweede maken ze duidelijk dat Kabila niet van plan is om op zijn lauweren te gaan rusten. Met Ramazani jaagt hij een voor veel Congolezen betrekkelijk onbekende en weinig geprofileerde figuur de arena in, dus niet bepaald een sterkhouder, niet veel meer dan een handpop, waarvan de huidige president aan de touwtjes trekt. Kabila neemt van Ramazani de leiding van de partij over en kan vanuit die positie zwaar op de gang van zaken wegen. En wat over vijf jaar, bij de volgende verkiezingen ? « Pourquoi ne pas attendre 2023 pour envisager les choses ? Dans la vie comme en politique, je n’exclus rien », zei Kabila onlangs in een interview met het Franse radiostation RFI, m.a.w. een terugkeer naar het hoogste ambt sluit hij niet uit. Bekijkt hij Ramazani als de Medvedev van de Congolese Poetin ?
Dat Kabila node opstapt als president, ook al bepaalt de grondwet dat hij maximaal twee mandaten uit mag doen, staat als een paal boven water. Pas onder zware druk van een onmisbare bondgenoot als de buren uit Angola e.a. Afrikaanse leiders heeft hij ermee ingestemd om een stap opzij te zetten. Maar dat hij niet van plan is om te gaan rentenieren, daarop mag je donder zeggen. Ramazani is natuurlijk een berekende gok, hij moet de verkiezingen wel winnen om het Kabila mogelijk te maken zijn schema in de praktijk om te zetten.
In een opiniepeiling, die de Congo Research Group van de Universiteit van New York begin oktober uitgevoerd heeft, komt Ramazani pas als derde uit de stembusgang, met 16% van de stemmen, ver achter Félix Tshisekedi. Echt goed scoren doet hij alleen in de provincie Maniema, waarvan hij afkomstig is, waar hij gouverneur geweest is en waar bijna de helft van de kiezers hun stem op hem uitbrengen. Kabila heeft zijn verkiezing twee keer te danken gehad aan de kiezers uit het oosten, vooral Katanga. Tot een bijna vanzelfsprekende overdracht van die stemmen naar Ramazani is er geen sprake.
Een slag om de arm toch : ik herinner me een peiling van twaalf jaar geleden bij de eerste democratische stembeurt in Congo. Achteraf bleek ze van geen kanten overeen te stemmen met de uitslag.
Felix Tshisekedi komt in de peiling van de Congo Research Group als onbetwiste overwinnaar uit de verkiezingen, met 36% van de stemmen. Belangrijk is dat, want de verkiezingen gebeuren in één ronde. Wie het grootste aantal stemmen achter zich krijgt, is president, wat ook zijn percentage is. Kabila heeft bij de vorige verkiezingen op een drafje de grondwet in die zin aan laten passen, zodat hij zeker was dat hij in de eerste ronde kon winnen tegen de verdeelde oppositie. Het kan zich nu tegen zijn gedroomde opvolger, Ramazani, keren.
In de Kasaï stemt 80% en meer van de kiezers op Felix, in Katanga bijna de helft. Die populariteit dankt hij vooral aan zijn naam. Zijn vader, Etienne, is Congo’s meest legendarische opposant. Al in de jaren tachtig zet hij zich af tegen toenmalig president Mobutu en ook met vader en zoon Kabila is hij in de contramine. Bij de presidentsverkiezingen van 2011 verliest hij het pleit tegen Joseph. Maar in die verkiezingen, waarin fraude de uitslag bepaalt, behaalt hij officieel toch nog 32%.
Wanneer zijn vader verleden jaar sterft, volgt Felix hem op aan het hoofd van hun partij, de UDPS. Tot dusver rust Etiennes stoffelijke overschot nog altijd in een Brussels mortuarium. Van een geestdriftig onthaal in Kinshasa, als zijn kist overgebracht zou worden, wil het Kabilaregime absoluut niet weten. Het geeft aan hoeveel kopbrekens zelfs een dode Tshisekedi hen bezorgt. En Felix is een levende Tshisekedi, de naam alleen al bezorgt ze angstrillingen.
Maar Felix is Etienne niet. Hij moet nog bewijzen dat hij het aureool van zijn vader overgeërfd heeft, als politicus uit het goede hout gesneden is en in staat is om de Congolezen een voldragen alternatief aan te bieden. Etienne had de neiging om te geloven dat de macht hem in de schoot geworpen zou worden, omdat hij daarop nu eenmaal recht had, Felix lijkt in datzelfde bedje ziek. Bij de moeizame zoektocht naar een gezamenlijke kandidaat binnen de oppositie legt hij zich precies één dag neer bij de keuze van Martin Fayulu. ’s Anderendaags laat hij de hele wereld weten dat hij toch opkomt, eenheidskandidaat of niet. Een Tshisekedi laat geen ruimte in de politiek voor anderen, voor niemand.
Een troefkaart : Vital Kamerhe trekt zich terug uit de race en sluit een alliantie met Felix. Kamerhe kwam in de peiling van de Congo Research Group als tweede uit de bus, met 17% van de stemmen, en trekt in de Kivu meer dan de helft van de kiezers aan. Wat er voor Kamerhe in zit, mocht Tshisekedi het halen, dat blijft voorlopig een raadsel.
Martin Fayulu blijft in de peiling van de Congo Research Group op 8% steken. Alleen in de Bandundu breekt hij door en schaart hij 30% van de kiezers achter zich. Maar een grote MAAR. Een maand later, op 11 november, komt het in Genève op een bijeenkomst van de belangrijkste oppositieleiders tot een stemming en stellen ze hem als eenheidskandidaat aan, versta : de anderen trekken zich terug. De twee tenoren, Tshisekedi en Kamerhe, komen als de wiedeweerga terug op hun gegeven woord. Niettemin behoudt Fayulu dank zij die aanstelling troefkaarten, welgeteld twee. Twee kaarten, die hem in staat stellen om zijn aanhang gevoelig op te trekken.
Die twee heten Jean-Pierre Bemba en Moïse Katumbi. Bemba is de verliezer van de presidentsverkiezingen van 2006, toen hij met 42% in de tweede ronde het onderspit moest delven van Kabila. Jarenlang zit hij in Den Haag vast op het Internationaal Strafhof, beschuldigd van misdaden tegen de menselijkheid. Dat spreekt hem in juni in beroep vrij maar veroordeelt hem wat later wel wegens beïnvloeding van getuigen. Op basis daarvan sluit de CENI Bemba uit van deelneming aan de verkiezingen.
Katumbi is de voormalige gouverneur van Katanga. Hij leeft al verscheidene jaren in België, nadat een rechter hem veroordeeld heeft wegens fraude met onroerend goed. Een veroordeling die naar een afrekening ruikt. Van de zomer probeert hij via buurland Zambia Congo binnen te komen maar dat beletten ze hem, zodat hij zich geen kandidaat kan stellen. Zo schakelt het regime vakkundig iemand uit, Katumbi, die een tijd geleden voorop liep in de peilingen en die zeven partijen, ex-partners van Kabila die met hem gebroken hadden, als hun kandidaat omarmd hadden.
Wat kunnen Bemba en Katumbi Fayulu bijbrengen ? Geld, een organisatie, een netwerk en kiezers, Bemba die van de Evenaarsprovincie, Katumbi die van Katanga. Plots groeit iemand die al jaren op een bescheiden niveau in de Congolese politiek meedraait tot een geduchte speler uit, een bedreiging voor iedereen. Laat je niet misleiden door zijn zwakke resultaat in de peilingen. Die zijn afgenomen lang voor hij tot eenheidskandidaat schopte en Bemba en Katumbi achter zich kreeg.
Onthoud zijn naam : Martin Fayulu, mogelijk de verrassing van de campagne. Hij is in zaken, heeft jarenlang voor Mobil gewerkt, en is ook volksvertegenwoordiger en leider van een kleine politieke formatie, ECiDé, wat staat voor Engagement pour la Citoyenneté et le Développement. Fayulu draait begin jaren negentig al mee in de Nationale Conferentie, die het post-Mobutu tijdvak in de steigers moet zetten, verbrandt zich nooit door een of andere lucratieve post aan te nemen, tekent de voorbije jaren present op alle manifestaties tegen het bewind, raakt zelfs geblesseerd, kortom, kan zoals weinigen adelbrieven voorleggen.
Maar hoe dan ook maakt de oppositie het zich alweer extra moeilijk door in gespreide orde op te komen. Als Tshisekedi Fayulu was blijven steunen, maakte Ramazani zo goed als zeker geen schijn van kans. Nu weet je maar nooit.
De inzet
De inzet is groot, schreven we hierboven. En of. Om die reden heeft het voeten in de aarde gehad voor de verkiezingen een feit waren. Volgens de grondwet moest dat twee jaar terug gebeurd zijn. Maar Kabila heeft zich laten kennen als een meester in Stratego. Hij mag zich de uitvinder van een nieuw begrip in de Congolese politiek noemen, le glissement. Het houdt in dat je niets doet om verkiezingen te organiseren, alle data stilzwijgend aan je voorbij laat gaan, je nooit uitspreekt en als dan het aan Kabila schatplichtige Grondwettelijke Hof het verdict velt dat bij gebrek aan verkiezingen de president blijft zitten… klaar is kees ! Een moeizaam akkoord dat onder de auspiciën van de bisschoppen tot stand komt, veegt Kabila zonder meer van tafel. Het is zonneklaar dat hem veel eraan gelegen is om aan de macht te blijven.
De reden daarvoor ? Eigenbelang. Politieke macht geeft toegang in Congo tot economisch gewin. Dat was onder Mobutu zo en dat is onder Kabila niet veranderd. Ook op dat vlak heeft Joseph zijn meesterschap laten zien. Het imperium van zijn familie reikt tot Niue, een zelfstandig gebied, geassocieerd met Nieuw-Zeeland, dat minder dan 1500 inwoners telt. De Kabila’s zijn actief in de mijnbouw en de banksector, de diamant en de luchtvaart, de media en de communicatiesector, de wegenbouw en de farmaceutica, de olie en de horeca, reisagentschappen en de landbouw. Een grotere verscheidenheid is haast niet denkbaar. Ze pikken meer dan hun graantje mee.
Het hoeft dus niet te verbazen dat de president politiek een vinger in de pap wil houden. Zijn fortuin verplicht hem daartoe, een kwestie van lijfsbehoud. Het is hem zeker niet ontgaan dat in het buurland Angola Joao Lourenço, de opvolger van president Dos Santos, de machtspositie van diens dochter vrijwel meteen na zijn aantreden aangepakt heeft. Ook al behoren ze allemaal tot dezelfde politieke familie. Oppassen is dus de boodschap.
De corruptie, de ongebreidelde verrijkingsdrang en het machtsvertoon zijn van die aard dat Nobelprijswinnaar voor de vrede, Denis Mukwege, wil dat Kabila ontslag neemt. Hij houdt een pleidooi voor een overgangsregering van technocraten om de verkiezingen in goede banen te leiden. “President Kabila now must resign, and his corrupt group of cronies must be replaced”, is zijn oordeel.
Voorbehoud
Het valt te betwijfelen of de verkiezingen van zondag de stempel “eerlijk en rechtvaardig” verdienen. Om verscheidene redenen. Zo is en blijft het oosten van Congo een dusdanige conflicthaard dat medische zorgverleners zich uit sommige gebieden teruggetrokken hebben en ermee gestopt zijn om Ebolapatiënten daar bij te staan. Voor de eerste keer in decennia krijgt Congo en Ebola-epidemie niet onder controle. In 1976 is een team o.l.v. dokter Jean-Jacques Muyembe-Tamfum en de Belg Peter Piot erin geslaagd om het virus precies te omschrijven en sindsdien lukt het de Congolese gezondheidsdiensten elke keer weer om een nieuwe uitbraak efficiënt te bestrijden en het aantal dodelijke slachtoffers te beperken. Muyembe-Tamfum is nog altijd actief in het Congolese Instituut voor Biomedisch Onderzoek. Maar tegen moordlustige rebellengroepen, milities en struikrovers is er geen kruid gewassen.
Precies die situatie heeft de CENI ingeroepen om de verkiezingen in Beni en Butembo uit te stellen. Op die beslissing komt er meteen reactie. Fayulu roept op voor een ville morte in het hele land op 28 december. Op die dag moet het openbare leven stilvallen. Van zijn kant merkt de secretaris-generaal van de bisschoppenconferentie, Donatien N’shole, op dat er, waar Ebola woedt, tijdens de campagne of de zondagsmis even goed veel volk probleemloos samenkwam. Versta dat het argument van de CENI nep is. Maar in de schoot van de verkiezingscommissie, waarvan vijf van de zes leden bekend staan als aanhangers van Kabila, weten ze nu eenmaal dat Ramazani in het noorden van Kivu geen stemmenkanon is. Hij is in Butembo niet eens campagne komen voeren.
Een en ander brengt de verkiezingen van 1965 in herinnering. De opstand van de Simba’s in het oosten smeult her en der na. In vier kiesdistricten moeten op bevel van de rechter de kiezers wegens onregelmatigheden opnieuw naar de stembus. In twee andere wijst de rechtbank, zonder verkiezingen, zelf volksvertegenwoordigers aan. Gaat het weer die kant op ?
Het al jaren aanslepende conflict is terug te brengen tot het gevecht om controle over de exploitatie van grondstoffen als goud, diamant, coltan, kobalt e.a. mineralen. In 1996 lagen ze bij de uitbraak van de oorlog aan de grondslag ervan. 22 jaar later zijn Congo’s bodemrijkdommen nog altijd de motor van het aanhoudende geweld.
Er zijn nog andere redenen om vooraf vraagtekens te zetten bij de uitslag, zoals het gebruik van stemcomputers. De CENI wou van de papieren stembrieven af en heeft dat opgelegd. En dat in een land waar een groot aantal mensen nog nooit met een computer gewerkt hebben, een land waar op de meeste plaatsen geen stroom is, nodig om de batterijen op te laden. Er heerst de grootste onduidelijkheid of de telling gebeurt op basis van wat het apparaat op papier uitdraait, dan wel of de computers de stemmen door zullen seinen naar de centres de compilation. In 2011, bij de vorige verkiezingen, kreeg de fraude vorm in de 144 centra waar de stembiljetten vanuit de stembureaus bijeengebracht werden. Deze keer heeft geen enkele buitenstaander zicht erop gekregen hoe veilig en betrouwbaar de digitale transmissie verloopt, mocht de CENI alsnog daartoe overgaan.
De mogelijkheden om de kluit te belazeren zijn voorradig, dat is het minste wat je kunt zeggen. Tot enkele dagen voor de verkiezingen hebben protagonisten als Fayulu overigens geweigerd om zich bij het gebruik van stemcomputers neer te leggen, vooraleer ze uiteindelijk ermee ingestemd hebben.
In de nacht van 12 op 13 december ontstaat er brand in een opslagplaats in Kinshasa. Van de 10.300 stemcomputers die er opgeborgen zijn, gaan er ca. 8000 in vlammen op. Idem dito voor 15 auto’s, 800 motoren en bijna 4000 stemhokjes. Dat incident is voor de CENI aanleiding voor het uitstel van de stembusslag met een week. De mist rond het voorval is nog niet opgetrokken. Was de brand echt een ongeluk of was het een ingreep van de machthebbers, die hen een voorwendsel aan de hand deed om de verkiezingen uit te stellen. Manoeuvre of indianenverhaal, wie zal het zeggen ?
Gespannen waren de verhoudingen in de laatste dagen van de campagne. Het politieke geweld is schering en inslag in de slotfase van de campagne. Her en der vallen er doden, minstens tien. In Kinshasa legt de overheid de kandidaten verbod op om nog meetings te houden, precies op het moment dat Fayulu op weg is naar de hoofdstad. Zijn vliegtuig krijgt geen toestemming om te landen in Kindu, Ramazani’s bolwerk. Op de dag van zijn aankomst in de Katangese hoofdstad Lubumbashi schiet de politie met scherp en verhindert ze met het waterkanon en traangas zijn aanhangers om hem te verwelkomen.
Een laatste punt zijn de kiezerslijsten. Over miljoenen namen bestaat er onzekerheid. Sommige kiezers staan er twee keer op of bestaan gewoon niet, anderen zijn minderjarig, van nog anderen zijn niet de vereiste vingerafdrukken genomen. De Congo Research Group maakt gewag van mogelijk 14 miljoen frauduleuze stemkaarten. Dat is meer dan een derde van het aantal stemgerechtigden !
Conclusie
Ramazani moet en zal Congo’s nieuwe president zijn, dat is het opzet, zo willen Kabila en zijn kornuiten het. Ze zullen alles eraan doen om dat doel te bereiken. Op dat vlak is Kabila een meester.
De 40.000 getuigen die de Kerk inzet, de enige waarnemersmissie van enige omvang, zullen hun werk hebben. Overal te lande moeten ze erop toekijken of er geknoei is met de stemcomputers, of wie onterecht een stemkaart op zak heeft toch de kans krijgt om zijn stem uit te brengen en andere manipulaties te detecteren en te beletten. Op een kleine groep Afrikanen na zijn er geen buitenlandse waarnemers. Kabila en de zijnen willen geen pottenkijkers.
Lukt het de machthebbers niet om hun slag thuis te halen en maakt Ramazani het niet waar, dan valt een uitbarsting van geweld te vrezen. Zelfs nadat Kabila in 2006 op een regelmatige manier Bemba verslagen had, kwam het tot een soort van stadsoorlog in Kinshasa tussen zijn Pretoriaanse wacht en de lijfwacht van Bemba. Een vreedzame overgang zal Fayulu of Tshisekedi niet gegund zijn.