Congo, de laatste rechte lijn naar de verkiezingen ?

Op zaterdag de 18^de februari kondigt in de tuin van zijn presidentiële paleis president Kabila de nieuwe grondwet van zijn land plechtig af. Dat doet hij met veel pracht en praal. Er is veel volk op de been om de plechtigheid luister te geven. Niet van de minsten, als zijn ambtgenoten Mbeki van Zuid-Afrika en Sassou Nguessou van Congo-Brazzaville, onlangs voor een jaar tot voorzitter van de Afrikaanse Unie aangesteld, zijn speciaal voor de gelegenheid overgevlogen.

Het is die zaterdag alsof Kabila in zijn toespraak zijn landgenoten, die in angstige spanning op de 30^e juni zitten te wachten – het einde van de aanslepende overgang naar democratie -, aan wil geven dat ze gerust mogen zijn. “C’est plutôt la victoire du peuple congolais dans son ensemble, qui a toujours demandé la fin de cette longue et pénible transition qui a commencé depuis avril 1990″. M.a.w., nu de grondwet er is, kan het niet meer fout lopen. “Après la promulgation de la constitution, il appartient à l’Assemblée nationale et au Sénat d’adopter la loi électorale et à la commission électorale indépendante d’établir le calendrier pour organiser les élections à tous les niveaux”. M.a.w., als het parlement zijn werk doet en de kieswet goedkeurt, en daarna de onafhankelijke verkiezingscommissie de data vastlegt, dan zitten we in de laatste rechte lijn. De eindmeet is in het zicht, het spandoek met daarop het woord “Arrivée” is al duidelijk leesbaar.

Kabila weet dat de stemming over de kieswet in wezen nog maar een formaliteit is. Omdat de grote knopen doorgehakt zijn, kunnen er geen politieke moeilijkheden meer rijzen. Op de bijna afgeronde artikelsgewijze stemmingen moet er alleen nog een stemming over het geheel volgen. Die komt er drie dagen later, op de 21^e februari.

Abbé Malu Malu, de voorzitter van de verkiezingscommissie, staat te popelen om correcte data voor de nakende stembusslag te prikken. In volle kerstroes had hij openlijk bekendgemaakt dat de 9^de april in zijn ogen een haalbare kaart is. Maar die mededeling kunnen we achteraf gezien hooguit interpreteren als een faliekant uitgedraaide poging om Congo’s politieke klasse onder druk te zetten. Zo’n losse flodder wil een door de wol geverfd iemand als Malu Malu niet meer afschieten. ’s Vrijdags al, aan de vooravond van de afkondiging van de grondwet, laat hij weten dat hij een nationale consensus nastreeft. Anders gezegd, hij wil overleg met alle betrokken partijen én hun ruggensteun voor hij een tweede keer een datum de wereld instuurt. Nog één datum en dat moet dan de goede zijn, geen gezeur meer achteraf, geen manipulaties meer, geen uitstel meer. Als de commissie het parlement bij de eindstemming over de kieswet een agenda overhandigt, dan is die duidelijk aan voorwaarden gekoppeld. De 18^e juni is alleen doenbaar als de president de kieswet ten allerlaatste op de 27^e februari afkondigt, anders moet de commissie ook die datum herzien.

Is Congo eindelijk uit de startblokken geschoten voor de laatste honderd meter vlak aan het einde van een slecht bewegwijzerde marathon? Dat wil iedereen graag geloven maar in de praktijk valt het flink tegen. Waarom heeft Kabila b.v. zo lang getalmd om de ceremonie op touw te zetten? Het is bekend dat de verkiezingscommissie nog een massa werk wacht voor de Congolezen een bolletje rood kunnen komen maken achter de naam van hun geliefkoosde kandidaat-president en de député die hun voorkeur weg draagt. Formulieren ontwerpen kan de commissie pas als bekend is hoeveel er zich geroepen voelen om Kabila naar de kroon te steken en hoeveel partijen naar de gunst van de kiezer dingen. Die kandidaatstellingen kunnen pas binnenlopen als de kieswet goedgekeurd én afgekondigd is. Eenmaal ontworpen en gedrukt moeten de meer dan 25 miljoen stembrieven voor de presidentsverkiezingen – zoveel kiezers hebben er zich ingeschreven – en evenveel exemplaren voor de parlementsverkiezingen tot in de kleinste uithoeken van Congo verspreid raken. Er zullen prauwen te kort zijn! Kortom, Malu Malu en zijn team hebben geen minuut te verliezen of ze halen de 30^e juni niet.

Hoewel iedereen dat beseft, neemt Kabila op zijn dooie gemak weken de tijd om de grondwet af te kondigen, die een meerderheid van ruim 84% van zijn onderdanen op 18 en 19 december bij referendum goedgekeurd heeft. Als u dit leest, ligt de lakmoesproef achter de rug: heeft Kabila op de 27^e februari zijn handtekening onder de kieswet gezet ? Zoniet heeft de overgang in Congo zijn zoveelste vertraging opgelopen.

Wat er zich de voorbije weken in Congo afgespeeld heeft, is de zoveelste illustratie van wat de politieke elite van Congo tijdens de overgangsperiode steevast tentoongespreid heeft : de onwil om zich aan het oordeel van de kiezer te onderwerpen. Wie er zich door wapengekletter een plaats aan het politieke firmament veroverd heeft – de plek bij uitstek om je te verrijken -, begint niet aan een soort van lottospel, waarvan de uitkomst hoogst onzeker is. Ondanks de hoge druk die de internationale gemeenschap op de ketel zet, is de onderlinge solidariteit van de bedreigde politieke klasse groot genoeg om door gezamenlijk getouwtrek de aanmaak en aanvoer van de stembussen en –biljetten zo lang mogelijk uit te stellen.

Wie er een serene berekening maakt van hoeveel tijd Malu Malu’s commissie redelijkerwijs nodig heeft om de verkiezingen praktisch georganiseerd te krijgen – inclusief twéé rondes voor het presidentsambt, met tussendoor tellingen én de aanmaak van nieuwe formulieren -, moet het nu al toegeven: op de 30^e juni zal de nieuwe president van Congo zeker en vast de eed niet afgelegd hebben. Het amalgaam van rebellenleiders en doortrapte schoften dat het tijdens de overgang voor het zeggen heeft, speelt voor de galerij van aandachtige toeschouwers uit de wereld van de internationale diplomatie een spel dat geen enkel verband houdt met hun machinaties achter de schermen.

Niet alleen de immer weer opduikende destructieve politieke strategieën stemmen de Congolezen droef te moede. Ook de vaststelling dat hun politieke personeel zwaar ziek is en lijdt aan een 21^e eeuwse variante van het mobutisme. Wat Zaïre onder de maarschalk meer dan 30 jaar gekenmerkt heeft, met name een allesomvattende corruptie, blijkt bijna tien jaar na zijn afzetting en zijn dood moeiteloos te overleven, floreert zelfs. De internationale financiële instellingen als het IMF en de Wereldbank mogen dan het bord waaruit de gewezen krijgsheren en oorlogsmisdadigers die tijdens de overgang in Congo de touwtjes in handen hebben, van flink wat lekkers beroofd hebben, dat heeft de roofzucht van wie ze onder financiële voogdij willen plaatsen, nog aangescherpt.

Precies in de periode dat het licht voor de grondwet definitief op groen is komen te staan, is in het parlement eindelijk, na acht maanden, het rapport van de commissie-Lutundula vrijgegeven. Een turf, die in kaart gebracht heeft hoe na het Mobuturegime de nieuwe Congolese autoriteiten, onder de Kabila’s, met de bodemrijkdommen van hun land omgesprongen zijn. Het rapport bevat een schat aan informatie over de contracten die er gesloten zijn en wie er zich daardoor verrijkt heeft. Wees gerust, het is beslist niet dat jongetje van twaalf, dat we begin van de maand op de mijnsite van Rwashi, in de buurt van Lubumbashi, met behulp van een zeef, zoals wij in onze keuken gebruiken, opgegraven aarde hebben zien wassen om het aanwezige kopererts zichtbaar te maken.

Voor zestien contracten beveelt de commissie-Lutundula aan om ze op te zeggen of de onderhandelingen over te doen. Zeventien personen noemt ze met name voor wie ze een verwijzing naar de rechtbank verlangt wegens diefstal of fraude. Tegen 28 ondernemingen, zowel Congolese als buitenlandse, moet er een gerechtelijk onderzoek komen.

Meer dan tien jaar geleden, in de eerste helft van de jaren negentig, toen de conférence nationale souveraine op weg was om voor het toenmalige Zaïre een democratische grondwet te schrijven – een oefening die eerst Mobutu en daarna Kabila sr. vakkundig gekelderd hebben -, is er een soortgelijk rapport van de pers gerold. De commission des biens mal acquis had daarvan werk gemaakt. Het nog altijd lezenswaardige document heeft dus nu een opvolger, dat hopelijk niet hetzelfde lot ondergaat, n.l. dat het regime het onder de mat veegt, vanwaar het zijn weg naar de vergeetputten vindt.

De internationale gemeenschap is niet vrij te pleiten van schuld dat de corrupte praktijken die onder Mobutu schering en inslag waren, niet met wortel en tak uitgeroeid zijn. Ze heeft vooral ingezoomd op de begeleiding van het politieke proces en tijdens de overgang nogal wat door de vingers gekeken. Van Europees commissaris Michel die sinds anderhalf jaar, met aardig wat meer ontwikkelingsfondsen op zak en een andere pet op, zijn voluntaristische beleid als Minister van Buitenlandse Zaken voortzet, is bekend dat hij niet meteen een warm pleitbezorger is van bonne gouvernance. Goed bestuur, dat is voor later, na de verkiezingen. Je kunt je afvragen hoe hij straks dat principe ingang kan laten vinden als hij op de thee gaat bij het zootje ongeregeld dat zichzelf opgevolgd heeft en hem dan kan wijzen op het mandaat dat de kiezer hen verstrekt heeft. Bonne chance, Louis.

Enige hang naar affairisme was Michel als minister al niet vreemd. Ook zijn opvolger, De Gucht, heeft begin februari, bij zijn derde bezoek aan Congo, een aantal zakenlui aan zijn missie toegevoegd. Niet dat het economische klimaat rijp is voor een nieuwe golf van investeringen door Belgische ondernemingen, maar je voelt de onrust stilaan stijgen in door liberale politici gefrequenteerde zakenmilieus. De aanwezigheid van Chinese en Indiase comptoirs in Lubumbashi, die er het koper en kobalt opkopen, geeft ze het gevoel dat ze die markt wel eens definitief kwijtgespeeld kunnen zijn aan minder scrupuleuze economische actoren, die zich in het Far West-gebeuren dat de Congolese mijnbouw dezer dagen is, als een vis in het water gedragen.

De enige Belg die er het hoofd boven water houdt, is George Forrest. Een zakenman voor wie een risicoverzekering van de Delcrederedienst voor onverzekerbaar gewaande transacties een koud kunstje is, een van het slag dat erin slaagt om de Waalse regering achter zijn project voor een munitiefabriek in Tanzania te krijgen. Voor dat laatste heeft De Gucht een stokje kunnen steken. Hij zal even alert moeten blijven als nieuwe aanvragen van Forrest op tafel van de bevoegde instanties terechtkomen. Zeker nu er uitgevist is dat ook Forrest, het zelfverklaarde groene hout in een bos van uitsluitend schorremorrie, niet aarzelt om zich met goed uitgekiende contracten kroonjuwelen van de Congolese staat als de mijn van Kamoto toe te eigenen. De groeiende nervositeit bij wie aan een Congolees zakenavontuur denkt, bij wie nog één keer als een sirenenzang de Belgische stem in het Congolese kapittel wil laten weerklinken, mag Belgische gezagsdragers als De Gucht niet in de verleiding brengen om mee op schattenjacht te gaan. De Congolezen zitten niet te wachten op een vervolg op de rapporten over de plundering van ’s lands bodemrijkdommen.

Stemmen het gehannes en de financiële vraatzucht van Congo’s politieke leiders pessimistisch voor de goede afloop van de overgang, de situatie op het terrein, vooral in het oosten van het land, is nog zorgwekkender. Wat er in januari in Rutshuru, in Noord-Kivu, gebeurd is, spreekt boekdelen. Opnieuw duiken daar de rebellen van de opstandige generaal Nkunda op. Een herhaling van het scenario van juni 2003 in Bukavu, in Zuid-Kivu. Ze verdrijven er de militairen van het eengemaakte Congolese leger, een van de weinige brigades samengesteld uit zowel elementen uit Kabila’s rangen als gewezen rebellen en militieleden.

Wie verdrijft er enkele dagen later Nkunda uit Rutshuru? Een andere brigade van het Congolese leger, die volledig bestaat uit ex-rebellen van RCD-Goma, militairen die schatplichtig zijn aan gouverneur Serufuli. Van hem is bekend dat hij met zijn aanpak de belangen van buurland Rwanda dient, zoals RCD-Goma dat de hele oorlog lang gedaan heeft. Besluit: het manoeuvre heeft ertoe gestrekt RCD-Goma in staat te stellen om zijn versmalde machtsbasis weer te verbreden. Dat is vooral van belang met het oog op de periode na de verkiezingen. Die kunnen de marionetten van de Rwandese president Kagame op geen enkele manier zegevierend besluiten. RCD-Goma heeft dus nu al de stellingen ingenomen die haar in staat stellen om bij een barre afloop weer met de wapens van zich te laten spreken.

Wie tegenwoordig, als het over de politieke toestand in Congo gaat, de uitdrukking laatste rechte lijn in de mond neemt – er zijn er zoveel die ze bezigen, dat ze tot een cliché verworden is -, heeft het dus niet bij het rechte eind. De marathon op onbetreden paden, waarop de overgang bij aanvang leek, is uitgemond op een steeple chase, die de deelnemers om de haverklap tot bij onverwachte en overvolle grachten brengt. En het licht op het einde van het bochtige hindernissenparcours is afkomstig van een zwak peertje, gevoed door een elektriciteitsnet dat, zoals overal in Congo, geregeld uitvalt.

(Uitpers, nr. 73, 7de jg., maart 2006)