De zaak van de Chileense ex-dictator Agusto Pinochet in Groot-Brittannië is uiteindelijk niet een casestudie geworden van het nieuwe internationaal recht. Pinochet is alsnog door de mazen van het net gegaan, maar nu moeten wel de Chileense overheid en justitie de internationale gemeenschap bewijzen dat Pinochet wel degelijk voor de rechter kan verschijnen in Chili. In de hoofdstad Santiago is het Hof van Beroep op 26 april alvast begonnen met een procedure die tot de opheffing van zijn parlementaire onschendbaarheid kan leiden.
De beslissing van de Britse minister van Binnenlandse Zaken Jack Straw om de Chileense ex-dictator Augusto Pinochet vrij te laten op basis van geneeskundige onderzoeken, maakte de weg open voor een vrijlating om humanitaire redenen. Een strategie die de Chileense diplomatie de laatste zes maanden had uitgewerkt, en die moest vermijden dat iemand al te groot gezichtsverlies zou lijden in deze zaak.
In de eerste plaats de Chileense regering zelf, die de terugkeer steeds vanuit het soevereniteitsbegrip verdedigd heeft. Vervolgens de Britten die een jaartje Pinochet als ongewenste gast wel voldoende vonden en door zijn aanwezigheid ook met interne politieke ongemakken te maken kregen. Als laatsten ten slotte de Spanjaarden, die met hun ruime investeringen in de Chileense banksector, communicatie en energiesektor vonden dat Pinochet teveel roet in het goede investeringsklimaat kwam gooien.
De laatste pogingen van België om Pinochet alsnog langer in Europa te houden waren maar halfslachtig. Minister Louis Michel van Buitenlandse Zaken vond het uiteindelijk niet de moeite om alsnog naar het Internationale Gerechtshof van Den Haag te stappen.
De bal ligt nu in het kamp van Chili, dat zal moeten bewijzen dat het in staat is de dictator alsnog te berechten. Iets wat natuurlijk niet zo evident is vermits Pinochet parlementaire onschendbaarheid geniet als senator voor het leven.Via een recente wetswijziging is het ook mogelijk geworden dat Pinochet vrijwillig ontslag neemt als senator voor het leven, eventueel omwille van gezondheidsredenen. In ruil zou hij wel automatisch onschendbaarheid krijgen als ex-president. Al bij al zou die regeling zijn status van onschendbaarheid, van die van senator-voor-het-leven naar die van oud-president, nog versterken.
Naar de toekomst kijken
Men kan de vraag stellen waarom dit politiek akkoord tussen de regeringscoalitie (op de socialistische partij na) en de oppositie om alsnog wetswijzigingen door te voeren in functie van Pinochet, er gekomen is. Het antwoord luidt dat beide een einde willen maken aan de politieke overgangsperiode van dictatuur naar democratie, waarvoor de spelregels in grote mate werden vastgelegd door Pinochet. Hij zorgde er via zijn grondwet voor dat fundamentele veranderingen onmogelijk werden tijdens de voorbije 10 jaar van democratie onder voogdij.
Dat men afstand wou nemen van Pinochet was al te merken in de voorbije presidentiële verkiezingstrijd. Joaquin Lavin, de kandidaat van Verenigd Rechts, wou niet aan zijn politiek verleden met Pinochet herinnerd worden. En de nieuw verkozen socialistische president Ricardo Lagos wou ook liever niet vergeleken worden met zijn socialistische voorganger Salvador Allende. Beiden stelden dat Chili naar de toekomst moest kijken en niet naar het verleden.
Zowel de huidige regeringscoalitie als de oppositie willen niet langer dat Pinochet een belangrijke politieke factor blijft. Vandaar dat er een ruim politiek akkoord moest komen om dit mogelijk te maken. De huidige regeringscoaltitie ziet het akkoord als een mogelijkheid om tot een volwaardiger democratie te komen via wijzigingen van de grondwet, waarvoor een ruime politieke meerderheid nodig is. De rechtse partijen zien het als een mogelijkheid om politiek afstand te nemen van de dictatuur, maar hopen anderzijds toch ook dat Pinochet met zijn nieuwe onschendbaarheid niet direct voor de rechter zal moeten verschijnen.
Een andere strategie waar deze dagen aan gewerkt wordt en waarover een consensus zou bestaan tussen regering, oppositie, strijdkrachten en familie is om Pinochet geestelijk ontoerekenbaar te laten verklaren door het Hof van Beroep, dat dan ook zijn onschendbaarheid niet zou hoeven op te heffen. Als Engeland “humanitaire redenen” kon inroepen om Pinochet niet te berechten, waarom zou Chili dit niet kunnen, ook al is dit niet direct in het Chileense recht voorzien?
Maar er zit meer achter die strategie. Met een proces tegen Pinochet is het niet mogelijk om de politieke overgangsperiode van dictatuur naar democratie af te sluiten, iets wat alle partijen willen. Zolang de zaak aansleept blijft Pinochet een politieke faktor. Bij de terugkeer van Pinochet kon men al merken dat Pinochet niet eens verklaringen hoeft af te leggen om reacties uit te lokken. Het was voldoende dat hij even van zijn rolstoel opstond, enkele stappen deed en met zijn wandelstok in de lucht de aanwezigen begroette. Om de provocatie kompleet te maken vloog zijn helikopter op weg naar het militaire ziekenhuis even over het presentieel paleis, en met zijn acte de présence, zonder enige verklaring te hebben afgelegd, was het duidelijk voor iedereeen: Hier ben ik weer.
Amerikaanse ommekeer
Ondanks het feit dat er elke dag nieuwe aanklachten tengenover Pinochet bij de rechter Guzman worden ingediend, het zijn er reeds 81, blijft het alsnog erg twijfelachtig of Pinochet al dan niet voor een Chileense rechter zal verschijnen. Maar in de Verenigde Staten is er een nieuwe juridische wind aan het waaien. Er zijn CIA-documenten vrijgegeven, die dateren van de periode rond de staatsgreep, en de zaak-Orlando Letelier, oud-minister van Buitenlandse Zaken van Allende die bij een bomaanslag in de Verenigde Staten om het leven kwam, waarvan Pinochet de opdrachtgever zou zijn, werd heropend. Het behoort nu tot de mogelijkheden dat de Verenigde Staten de uitlevering vragen van Pinochet. Natuurlijk een wat ironische situatie, omdat de CIA, zoals de vrijgekomen documenten bewijzen, heeft bijgedragen heeft tot de val van Salvador Allende en omdat de VS hun goedkeuring gaven aan de staatsgreep van Pinochet.
Zoals reeds gezegd, niemand wou dat Pinochet een verkiezingstema was, en zijn gedwongen verblijf in Engeland heeft daar zeker toe bijgedragen. Iets anders was het bij zijn terugkeer, waar de grote vraag was of hij als senator zou aanwezig zijn, bij de overdracht van de macht aan de nieuwe socialistische president Ricardo Lagos.
Tot grote vreugde van iedereen verkoos hij om naar zijn buitenverblijf te gaan uitrusten en geen nieuwe acte de presence op te voeren.
Dat Ricardo Lagos het haalde in de presidentsverkiezingen in de tweede ronde had ook te maken met de sleet op de regeringskoalitie (christen-democraten, socialisten, radicalen en de Partij voor de Democratie), die reeds sedert 1990 aan de macht was, eerst met de christendemocratische president Patricio Aylwin en daarna onder de christen-demokraat Eduardo Frei .
Op 11 maart werd Ricardo Lagos dus beëdigd als eerste socialistische president sinds de val van Salvador Allende. Er is onderwijl wel veel water naar de zee gevloeid, als we rekening houden met de iets meer dan 16 jaar dictatuur van Pinochet, en de 10 jaar regering van de Concertación met christen-democratische presidenten.
Lagos staat voor verschillende uitdagingen :
- Hoe kunnen de winsten en de resultaten van de Chileense economische groei rechtvaardiger worden verdeeld, zodanig dat alle bevolkingslagen er kunnen van genieten.
- Chili moet zijn export diferentiëren, en mag niet langer meer alleen grondstoffen uitvoeren. Er moeten exportproducten met een toegevoegde waarde komen.
- Hoe kan zo snel mogelijk de politieke overgangsperiode van dictatuur naar democratie definitief worden afgesluiten, zodat het klimaat van confrontatie wordt vervangen door een van eenheid.
- Ruime politieke akkoorden nastreven om constitutionele hervormingen te kunnen doorvoeren, die moeten toelaten politieke hervormingen door te voeren (zoals de benoeming van de legertop door de regering, de afschaffing van de senators voor het leven) en die moeten leiden naar een volwaardige democratie.
- Hoe komen we tot een reële decentralisering van de Chileense staat, via regionale raden, gemeentebesturen, etc
- De onafhankelijkheid van de justitie vrijwaren en de goedgekeurde hervormingen doorvoeren
- Een sociale dialoog opstarten tussen overheid, werkgevers en vakbonden die moet toelaten een consensus te bereiken over onder meer wijzigingen in de arbeidswetgeving.
- Hervormingen door te voeren in de gezondheidssektor en de sociale zekerheid.
- Hoe komen tot een volwaardige democratie die een kontakt met de burger inhoudt.
- Chili moet vooruitgang boeken op cultureel vlak, en er moet opnieuw een debatcultuur worden bevorderd zodat de diverse meningen als verrijkend worden beschouwd en het eenheidsdenkten ("pensee unique ") wordt vermeden.
- Hoe de burger een gevoel van veiligheid geven in de strijd tegen de misdaad.
- Het staatsapparaat en de ministeries doorzichtiger maken.
- Een Chili scheppen waar de solidariteit opnieuw een dagelijkse praktijk zou worden.
- Het opnieuw verzekeren van de waarheid, rechtvaardigheid, en de mensenrechten.
- Stemrecht geven aan de 800.000 Chilenen die niet in Chili wonen, en van wie een groot deel politieke vluchtelingen zijn.
Wat wel opvalt is de nieuwe stijl van Lagos. Consequent met zijn politiek discours van decentralisering, hield hij zijn eerste politieke toespraak zodra hij beëdigd was als nieuwe president niet in het Congres zoals gebruikelijk, maar nam hij het vliegtuig naar de VIIIe regio in Concepción en hield in de Universiteit daar zijn eerste politieke toespraak.
Een tweede belangrijke symbolische daad werd het open stellen van een wandeling in het presidentieel paleis voor het algemeen publiek. Een symbolischer daad om de politiek dichter bij de burger te brengen is moeilijk in te beelden, vooral omdat het presidentieel paleis "La Moneda" veel emoties bevat, enerzijds is het het symbool van de dood van Salvador Allende, het bombardement uitgevoerd door Pinochet op La Moneda tijdens de staatsgreep, een beeld dat heel de wereld is rond gegaan, en het is ook een symbool van de herovering van de democratie, alleen maakt Lagos het nog toegankelijker voor de burger.
Een derde element dat opvalt is een veel grotere bereidheid tot dialoog met de verschillende sectoren: met de werkgevers, vakbonden, politieke tegenstrevers, autochtone bevolking of andere groepen waar sociale conflicten aanwezig zijn.
De verwachtingen zijn erg hoog. Lagos stelde het zelf zo in zijn openingstoespraak: “We hebben niet het recht om te falen, ter ere van diegenen die er vandaag niet meer zijn”. Een duidelijke referentie aan diegene die gevallen zijn, tijdens de dictatuur van Pinochet.
Wilfried Marcelo is projektco??rdinator voor Broederlijk delen in Chili
