Het gebeurt wel vaker dat academici en media niet meteen een naam durven plakken op denkstromingen en evenementen die als een verandering over komen. Nog steeds wordt Trump afgeschilderd als ‘wispelturig’, ‘willekeurig’, ‘niet te vatten’ en ‘onverklaarbaar’.
Na een kleine jaar van machtsuitoefening begint zich echter wel een patroon af te tekenen, niet enkel in de VS overigens, ook in Europa.
Uiterst rechtse regeringen zijn niet nieuw. We hadden Bolsonaro in Brazilië, Duterte in de Filippijnen, we hebben nog steeds Modi in Indië en Erdogan in Turkije. Wat hen zonder meer kenmerkt is duidelijk autoritarisme, vaak gewelddadige repressie van de oppositie, controle over het gerechtelijk apparaat en de media. Meer recente voorbeelden zijn Bukele in El Salvador, Noboa in Ecuador en Milei in Argentinië.
In Europa zijn de ‘Visegrad-landen’ gekanteld, Polen, Hongarije, Slovakije en de Tsjechische Republiek. Meloni regeert in Italië. De kans is reëel dat Geert Wilders de verkiezingen in Nederland wint. In landen als Duitsland, Frankrijk, Verenigd Koninkrijk en België pieken uiterst rechtse partijen in de peilingen.
De verklaringen zijn legio, twee geven de doorslag.
In Europa en in iets mindere mate in Latijns-Amerika is er een afkeer van migranten. Zij worden beladen met alle zonden Israëls, het zijn profiteurs en gelukszoekers die zo snel als mogelijk moeten verdwijnen. Ze krijgen de schuld van het gebrek aan betaalbare woningen en de tekorten in de sociale zekerheid. Nochtans zijn het overal die mensen die het vuile en zware werk doen in de bouw of in de fruitpluk. In alle OESO-landen, zo geeft een recent verslag aan, krijgen ze nochtans proportioneel minder uit de sociale zekerheid dan de autochtonen.
Die afkeer bij gewone mensen van alles wat ‘anders’ is heeft op zijn beurt veel verklaringen. De terroristische aanslagen van islamisten heeft er beslist mee te maken. Wat wellicht nog meer meespeelt is wat Dominique Willaert zo goed heeft beschreven in zijn boek over de Denderstreek. De sociaal-economische veranderingen hebben veel mensen kwetsbaar gemaakt, mensen die door hard werken een eigen huis wisten te verwerven en zich middenklasse voelen. Hun sociale positie wordt bedreigd door de komst van mensen die hun taal niet spreken en hun ‘waarden’ niet altijd delen. Nochtans zijn ook die migranten erg gebrand op goed onderwijs voor hun kinderen en sociale mobiliteit.
Migratie én sociale kwetsbaarheid hebben geleid tot een grondig wantrouwen tegenover de politieke klasse. Het grootste slachtoffer daarvan is zonder meer de sociaal-democratie wiens bestaansreden juist de verzorgingsstaat is. En laat het nou net de sociaal-democraten zijn die ijverig meegaan in het neoliberale discours van soberheid en afbouw van sociaal-economische rechten. Dat de opvolgers van de communistische partijen in Midden-Europa zo snel weer zijn verdwenen na hun eerste successen heeft daar mee te maken.
Na bijna veertig jaar neoliberaal beleid heeft de nieuwe kwetsbaarheid tegelijk geleid tot een individualisering van alle problemen, in de hand gewerkt door het verdwijnen van collectieve voorzieningen, van dorpscafé’s tot politiek dienstbetoon. ‘Eigen schuld, dikke bult’ primeert op collectieve tekortkomingen.
Sociale bescherming wordt vervangen door politie- en militaire bescherming en juist die militarisering van de samenleving draagt bij tot de angstgevoelens en de verrechtsing.
Het succes van Trump kan mee verklaard worden door het geloof van mensen dat ze zich vooral niets moeten aantrekken van hun buren en van ‘de ander’ maar vooral voor zichzelf moeten zorgen. Meer ‘vrijheid’, minder regeltjes, minder solidariteit. Het heeft gewerkt.
Een filosofie
Op het niveau van politieke partijen en leiders speelt echter iets heel anders. Politici als Trump, Meloni en Orban weten zeer goed wat ze willen.
De terechte bezorgdheden van hun burgers vertalen ze in de termen van hun filosofie. Dat gebeurt uiteraard in elk land anders, afhankelijk van specifieke omstandigheden, maar enkele gemeenschappelijke kenmerken komen wel naar boven.
Neem de afkeer van migranten. Waar rechtse politieke leiders mee spelen is geenszins de kwetsbaarheid van gewone mensen, wel een hang naar een culturele eenvormigheid, naar zuivere etniciteit omdat niet-diverse samenlevingen, zo denken ze, makkelijk te overzien en te controleren zijn. De samenleving is één, als een organisme, vakbonden of andere middenveldorganisaties zijn uit den boze. Er is geen klassenconflict, het doel is één hechte groep achter één leider.
Zonder enige twijfel spelen ook religie en een blanke suprematie mee een rol. We houden niet van moslims en zwarten of inheemsen zijn minderwaardig. In het onderbewustzijn zitten nog steeds de kruistochten en de grote kookpot van de kannibalen.
Er is nog meer, zeker in de VS. Wie zich afvraagt hoe iemand als R.F. Kennedy Jr, een anti-vaxer, minister van gezondheid kon worden, moet slechts aan Darwin denken. De ‘survival of the fittest’, we hoeven geen preventieve geneeskunde want wie zwak is mag er rustig uitvallen en dan blijven enkel de sterke – blanke – mensen over. Dit denken verklaart het groeiende misprijzen, ook in Europa, van alle kwetsbaren, van asielzoekers tot armen. Het zijn de ‘losers’ die geen respect verdienen.
Van herverdeling naar de ‘gevaarlijke klassen’
De sociale kwetsbaarheid van mensen is in eerste instantie te wijten aan economische veranderingen. Sluitingen en delokaliseringen van ondernemingen, afbouw van het arbeidsrecht via de groei van platformwerk, degradering door de ‘innovatie’ van het digitale werk.
De herverdeling van risico’s en inkomens was typisch voor het naoorlogse keynesianisme. Met de invoering van het neoliberalisme verdween de herverdeling van de agenda, verzorgingsstaten werden meer en meer gedelegitimeerd. Wel werd aangeraden, in navolging van von Hayek en Friedman om iets te doen voor arme mensen. Dat armoedebeleid was perfect compatibel met het neoliberalisme en het kostte weinig of geen geld. Neoliberalisme blijft tenslotte liberalisme met geloof in de gelijkheid van mensen.
Als we vandaag het einde van die periode meemaken en op weg zijn naar iets nieuws, valt ook die armenzorg weg. Sommige narratieven en initiatieven blijven hangen, denk aan de ‘sokkels voor sociale bescherming’ van de ILO of de Sociale Top van de VN in Qatar volgende week. Het gebrek aan ambitie valt echter niet te loochenen. Op de jaarvergadering van Wereldbank en IMF vorige week was het thema van armoede of van sociale bescherming niet meer aanwezig. De tripartite top van de EU deze maand hield het bij algemeenheden. Kortom, het sociale thema dat zoveel aandacht kreeg de afgelopen twintig jaar, is bijna helemaal weg.
Dit sluit aan bij het eerste punt rond migratie. Ook arme mensen zijn nu losers en wie daar net bovenuit komt kan zich behelpen met privé-verzekeringen. Vandaar alweer het groeiende misprijzen en de stigmatisering van wie hulp nodig heeft.
We weten heel zeker dat de geplande maatregelen van de Arizona-regering in België armoede zullen creëren, het laat de rechterzijde van de politieke wereld koud.
Progressieve medeplichtigheid
Deze tussentitel is wellicht te zwaar, maar volledig voorbijgaan aan de rol van enkele ontwikkelingen aan progressieve kant zou een fout beeld schetsen.
Men kan het afdoen als ‘woke’, een beweging die een zeer terechte en positieve rol speelt in het schetsen van een geschiedenis die winnaars én verliezers kent en die rekening houdt met diversiteit.
Maar als er protest komt omdat een gedicht van een zwarte vrouw – The Hill we Climb van Amanda Gorman – niet mag vertaald worden door een blanke dichteres – Marieke Lucas Ryneveld – dan is ook dat een hang naar etnische zuiverheid, een afwijzen van het universalisme in de kunst, het ontkennen van een vermogen van blanken om ook de pijn te voelen van zwarten, en omgekeerd.
Of ook dit: armoede kruipt in je DNA, zegt Tim ’s Jongers want armoede verlaat je niet eens je voldoende inkomen hebt. Of m.a.w.: eens arm, altijd arm. Zo kom je bij de onmogelijkheid van sociale mobiliteit en bij het fascisme terecht. Een samenleving is als een levend organisme met elk zijn specifieke en onveranderbare functie. Je bent wie je bent en je blijft waar je bent.
Met de overdreven aandacht voor zogenaamde ‘multidimensionale armoede’ en het miskennen van de centrale rol van inkomen om economisch en financieel zelfredzaam te worden, spelen heel wat deskundigen – onbewust – een gevaarlijk spel.
Een deel van het feminisme zit in diezelfde boot. Met de verwarring die is ontstaan tussen geslacht en gender – alsof ieder zijn eigen geslacht kan kiezen – begonnen heel wat mensen zich af te keren van iets wat ze niet begrepen. Rechts maakte er handig gebruik van om het hele feminisme naar de vuilnisbelt te verwijzen en tegelijk ook de hele LGTB-gemeenschap te vervloeken. In de maatschappij die op ons afkomt is viriliteit een belangrijke deugd. Het verklaart mee het succes van uiterst rechts bij jonge mannen die hun zelfwaarde willen opkrikken.
Een nieuwe ideologische agenda
De ideeën die vandaag opgang maken zijn niet nieuw. Ze werden altijd door een kleine minderheid verdedigd en vervloekt als ze werden uitgesproken. Dat verandert nu, de remmen zijn weg. Trump is er uitgesproken duidelijk is – ‘die moorden, dat zit in hun genen – in Europa komen ze langzaam naar boven. Tweederangsburgers, ongedierte, zuiver racisme. ‘Dan hebben ze in Afrika maar wat meer honger’, dixit Geert Wilders.
Mensen zijn niet langer gelijk, de reacties op de gevangenneming van Sarkozy in Frankrijk maakte duidelijk dat sommigen nog steeds – of opnieuw – denken – en het nu ook zeggen – dat het strafrecht er enkel is voor ‘la canaille’, het gepeupel. Niet voor deftige mensen.
Dat betekent het einde van het liberalisme, van het verlichtingsdenken, van de opdracht om mensen te emanciperen, zoals Ico Maly dat perfect uitlegt. Ook in Vlaanderen zet uiterst rechts zich af tegen ‘materialistische ideologieën’ en zo tegen de fundamenten van de liberale democratie.
De groeiende en schandelijke ongelijkheid is een voedingsbodem voor de polarisering. Wij, rijke mensen, zijn beter dan al die anderen, wij hebben wat we hebben en zo is het goed. We hoeven niet bij te dragen tot een samenleving. Wij hebben het recht om rijk te zijn.
Het is neoliberalisme dat economisch heeft gefaald en om zich te redden zich nu vastklampt aan wat de kiemen van fascisme in zich draagt.
Naomi Klein spreekt in dat verband van een ‘end-of-times-fascism’. De techmiljardairs zijn bijna allemaal op een of andere manier verbonden met fundamentalistische kerken, wachtend op ‘de jongste dag’. Ze beseffen perfect dat met de klimaatcrisis, COVID-achtige epidemieën en AI ons chaos en vernieling staan te wachten, de Apocalyps. Ze bereiden zich voor om zich nog meer uit de samenleving terug te trekken en vragen zich af of er, naast henzelf, nog andere mensen gered moeten worden en welke groepen best uitgeroeid worden. Ze lachen met het idee dat we elkaar iets verschuldigd zijn omdat we tot éénzelfde mensheid behoren. Vandaar de stelling dat ‘empathie de grootste zwakheid van de westerse beschaving is’. Ze kunnen probleemloos nadenken over een algehele vernietiging, liever dan aan het verlies van hun suprematie.
Het is ongezouten fascisme.
Het begon met ‘Koffie, zo ben ik’ als reclame en statement van identiteit in het opkomend neoliberalisme veertig jaar geleden. Het eindigt met – genetisch bepaald – ‘ongedierte’ en ‘gevaarlijke klassen’ waar leger en politie moeten tegen optreden. Mensen zijn niet langer van tel, laat staan dat ze gelijk zouden zijn.
