Met een lopend proces in Bakoe tegen de voormalige leiders van Nagorno-Karabach en een steeds brutalere president Ilham Alijev, is Jerevan op zoek naar nieuwe strategische partners. De desillusie over Nagorno-Karabach lijkt Armenië in de open armen van de Verenigde Staten te drijven. Op 14 januari ondertekende de Armeense minister van Buitenlandse Zaken Ararat Mirzojan met zijn Amerikaanse collega Antony Blinken een strategisch partnerschap.
De nieuwe overeenkomst voorziet vooral in nauwere banden op vlak van veiligheid en defensie. Zo zal Washington onder meer een team met expertise in grensbeveiliging naar Jerevan sturen. Daarnaast zou Armenië ook toetreden tot een coalitie tegen Islamitische Staat die geleid wordt door Washington.
Ommekeer
Het nieuws ontglipte de meeste media, maar luidde een belangrijke geopolitieke koerswijziging in. Armenië was jarenlang een trouwe bondgenoot van Rusland, dat zich na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie steevast opwierp als verdediger van de christelijke waarden. In 1992 stationeerde Moskou bijvoorbeeld grenswachters aan de Armeens-Iraanse en Armeens-Turkse grenzen. De twee naties onderhielden ook een nauwe samenwerking binnen de door Moskou geleide Collectieve Veiligheidsverdragsorganisatie (CSTO). Tot op vandaag heeft het Kremlin een grote militaire basis in Gyumri, de tweede stad van Armenië.
Die bijzonder goede relaties (Armenië was in feite een van de enige post-Sovjetstaten waar de Russische invloed echt constant toenam sinds het einde van de Sovjet-Unie) werden al enkele jaren steeds koeler. Vragen rezen bijvoorbeeld over het gebrek aan Russische hulp tijdens de Tweede Nagorno-Karabachoorlog. Waarom deed Moskou zo weinig om de zware nederlaag van de Armenen te voorkomen? En als het niet rechtstreeks wilde tussenkomen, waarom stuurde Poetin geen extra wapens? Maar Rusland was te druk verwikkeld in zijn eigen oorlog – die met Oekraïne – om zich druk te maken over Nagorno-Karabach.
Misrekening
Een misrekening. Zo capituleerde de regio uiteindelijk in september 2023 na een snel oprukken van Azerbeidjaanse troepen, wat tienduizenden Armeniërs op de vlucht deed slaan. In oktober van dat jaar besliste het Armeense parlement daarop om het Romestatuut van het Internationaal Strafhof (ICC) te ratificeren. Poetin zou daardoor gearresteerd kunnen worden als hij Armenië zou bezoeken. De Armeense premier Nikol Pashinjan wond er geen doekjes om: “We namen die beslissing omdat het ons duidelijk werd dat het CSTO en de Russisch-Armeense samenwerking niet voldoende zijn om de Armeense veiligheid te garanderen.” Rusland sprak over een “erg vijandige” stap.
Maar Armenië houdt niet op. Jerevan zocht de afgelopen jaren toenadering bij de EU door ‘civiele waarnemers’ op zijn grondgebied toe te laten (iets wat Bakoe weigerde) en kocht bij de Franse president Emmanuel Macron wapens, waaronder radar- en raketsystemen. De ontluikende vriendschap met Washington is de kers op de taart – en voor Moskou het ultieme verraad. Zo veel blijkt wel uit de reactie van Rusland. Kremlinwoordvoerder Dmitri Peskov benadrukte dat Rusland “een belangrijke dividend” blijft opleveren voor Armenië en waarschuwde dat de VS “nooit een stabiliserende rol hebben gespeeld in de Zuid-Kaukasus.”
Toch lijkt de relatie tussen Jerevan en Moskou verder te verslechteren, zeker nu Armenië ook onderhandelt over de verwijdering van Russische FSB-grenswachters van zijn grondgebied. Spanning De geleidelijke politieke herpositionering van Armenië lijkt zo in een stroomversnelling te zijn geraakt. De belangrijkste reden daarvoor is de steeds agressievere houding van de Azerbeidzjaanse president Ilham Alijev. In een televisietoespraak op 7 januari vergeleek hij Armenië nog met een fascistische staat en suggereerde hij dat Azerbeidzjan zou ingrijpen als Jerevan zich niet ‘corrigeert’. Bakoe blijft zijn militaire capaciteiten intussen ook versterken met de aankoop van geavanceerde Israëlische wapens en maakt tegelijkertijd aanspraak op de ‘Zangezur-corridor’, een strategische landroute door de Armeense provincie Syunik, die volgens Alijev behoort tot Azerbeidzjans historische grond. Rusland zwijgt in alle talen.
Op de achtergrond speelt zich in Azerbeidzjan bovendien een proces af dat volgens velen vooral een showproces is. In Bakoe zijn 16 voormalige leiders van de zelfverklaarde republiek Artsach aangeklaagd voor terrorisme, misdaden tegen de menselijkheid en staatsondermijnende activiteiten. Onder de beklaagden bevindt zich Ruben Vardanjan, een Armeens-Russische zakenman en voormalig premier van Nagorno-Karabach, die ontkent schuldig te zijn en spreekt van een “georkestreerde poging om de Armeense strijd voor zelfbeschikking te delegitimeren.”
Dat Rusland niet ingrijpt, en zelfs geen woord rept, zet heel wat kwaad bloed in Jerevan. De Armeense regering en bevolking voelen zich verraden door hun traditionele bondgenoot, die niet alleen faalde in de bescherming van Nagorno-Karabach, maar nu ook zwijgt over de vervolging van voormalige Karabach-leiders. Velen zien dit als een bevestiging dat Moskou Armenië enkel als een pion beschouwt in zijn geopolitieke spel, zonder daadwerkelijke garanties op steun in tijden van crisis.
Gok
Met de ondertekening van het strategische partnerschap met de VS zet Armenië een grote stap weg van Rusland. Dat is volgens Jerevan niet opportunistisch, maar noodzakelijk. Het land wil niet langer afhankelijk zijn van een ontrouwe bondgenoot. Toch blijft de onzekerheid groot: terwijl Jerevan zijn lot steeds meer verbindt aan de westerse wereld, blijven concrete veiligheidsgaranties uit. Mocht Azerbeidzjan besluiten om verder militair op te rukken, zal Jerevan op weinig bijstand kunnen rekenen. Ook de reactie van Rusland is nog onvoorspelbaar. Moskou zal in elk geval niet zonder meer zijn invloed in de regio laten afbrokkelen.
Armenië bevindt zich dus op een cruciaal keerpunt: kan het rekenen op steun van de VS en Europa als de spanningen verder escaleren? Het waagt in elk geval een grote gok. Toch lijkt het waarschijnlijker dat Jerevan, net als in 2023, opnieuw geconfronteerd zal worden met de harde realiteit van een geopolitiek machtsspel waarin het zelf weinig te zeggen heeft.
