Niet alleen de Antwerpse mobiliteit zit in een forse knoop. Het denken en handelen daarover van de Vlaamse overheid vertonen nog veel meer kronkels. Daarover vernam een talrijk opgekomen publiek meer op 5 oktober tijdens een publieke lezing van Manu Claeys van stRaten-generaal in het kader van de middagen van de democratie. Wat is de hoofdreden voor regering en Antwerps college om vast te houden aan het zogenaamde BAM-tracé? Een schadeclaim van om en bij 450 miljoen euro. Dat noemt Manu Claeys het zwarte gat in dit dossier.
Zet een park op de ring. ‘Stem op een pro meccanopartij’ staat er in koeien van letters op de gevel van Café des Arts in hartje Antwerpen. De Antwerpse actiegroepen Ademloos en stRaten-generaal hebben voorlopig hun tenten opgeslagen op de hoek van Meir en Frankrijklei. De gulle bijdrage van de Antwerpenaar die talrijk aanwezig was op de benefietavond in De Roma is zeer goed besteed. Wie wil winkelen in de drukste winkelstraat van Antwerpen kan niet aan het stemadvies van de twee actiegroepen voorbijgaan.
Onderzoeksjournalistiek
Spreker Manu Claeys bracht geen technisch verhaal over het mobiliteitsdossier. Hij ontpopte zich deze keer tot onderzoeksjournalist die een onwaarschijnlijk verhaal achter het mobiliteitsverhaal wist bloot te leggen. Met de helderheid waarmee hij gewoonlijk aspecten van het meccanotraject uit de doeken deed, bracht hij nu de stukjes van een heel andere meccano bij elkaar: financiële deze keer. Enkele maanden geleden begon stRaten-generaal op eigen houtje naar een antwoord te zoeken op de one million vraag die hen al zo vaak was gesteld: hoe komt het toch dat de Vlaamse regering halsstarrig vasthoudt aan een BAM-tracé en daarenboven al haar machtsmiddelen inzet om het meccano-ontwerp van Forum 2020 af te blokken? Claeys bracht zijn verhaal op een systematische en chronologische wijze. Eigenlijk neemt de actiegroep daarmee de taak over van de vierde macht in dit land. Is er dan geen één onderzoeksjournalist in dit landsgedeelte die dit zeer ingewikkeld dossier kan en durft uitspitten? Blijkbaar niet en dus ging stRaten-generaal maar alleen aan de slag. Dat is jammer want daardoor dreigt hun informatie weer geminimaliseerd te worden tot het werk van een ‘actiegroepje’. Claeys had zich duidelijk ingewerkt: hij had geen powerpoint nodig. Hij bracht voor de vuist weg zijn sterk onderbouwd argumentatiemateriaal waarvan hij de bronnen niet mocht prijsgeven, want dan zou hij ambtenaren en andere insiders in de problemen kunnen brengen.
Wat gebeurde er op 17 april 2009?
Claeys’ verhaal kreeg bij momenten thrillerachtige aspecten, zeker wanneer hij van dag op dag en vanuit een retroperspectief vertelde wat zich achter de schermen van het mobiliteitsdossier heeft afgespeeld. Het zwarte gat van Oosterweel dus. 17 april 2009 is een cruciale datum. Die dag keurde de raad van bestuur van de Beheersmaatschappij Antwerpen Mobiel (BAM) de zogenaamde Design Sign-Off (DSO) voor het bouwen van het BAM-tracé goed. Waarover gaat het? Wat is die geheimzinnige DSO? Aan het Vlaamse parlement legde BAM-CEO Jan van Rensbergen op 17 juni 2008 uit wat zo’n DSO inhoudt: “DSO is de term die ik gebruik om eigenlijk drie kwart van het contract af te sluiten in een voorakkoord.” In het geval dat de raad van bestuur van BAM die DSO effectief goedkeurt, zou Noriant dus ‘drie kwart’ van het eindcontract op zak hebben.
Manu Claeys becommentarieert: “Sinds 17 april en 4 mei 2009 – de data waarop respectievelijk een voorakkoord werd getekend met voorkeursbieder Noriant en de bouwaanvraag voor het tracé werd ingediend – domineert de angst voor schadevergoedingen het bestuurlijke handelen in het debat over de Antwerpse mobiliteitsknoop. Alternatieve tracés worden om die reden al even lang genegeerd, weggeschreven en zelfs gesaboteerd.”
Claeys gaat nog even terug in de tijd: “Op 3 maart 2009 legden de BAM en het bouwconsortium Noriant afspraken vast in een DSO. De overeenkomst werd ondertekend door het management van BAM en door de ingenieurs Lode Franken en Olivier Legrand namens Noriant, onder opschortende voorwaarde van goedkeuring door de raad van bestuur van BAM en het directiecomité van Noriant tegen uiterlijk 20 maart 2009.”
Manu Claeys herinnert aan de politieke context van dat ogenblik: “Toen stond men voor Vlaamse verkiezingen en moest minister-president Peeters politieke spitstechnologie bovenhalen om zijn regering bij elkaar te houden. Het politieke compromis luidde dat de stad Antwerpen een vervolgstudie mocht bestellen en dat de Vlaamse regering tegelijk, via BAM, al de bouwaanvraag mocht indienen. Dit compromis van 28 maart 2009 kreeg de krachtige term ‘dubbelbesluit’ opgekleefd, maar in feite was het een zwaktebod voortkomend uit politieke logica in plaats van bestuurlijke efficiëntie.”
450 miljoen euro
Manu Claeys vervolgt zijn reconstructie van de feiten in het licht van de schadeclaim: “Voor Noriant bracht de regeringsbeslissing twee zeer reële gevolgen met zich mee, die het bouwconsortium op termijn kan benutten in een rechtsgang. Met haar beslissing van 28 maart 2009 gaf de regering vooreerst groen licht aan BAM om de bouwaanvraag in te dienen, wat de laatste fase is in de wettelijk voorziene procedure richting een bouwproject. Die bouwaanvraag indienen zonder een bereikt akkoord over het ontwerp en de ermee overeenstemmende kostprijs heeft echter geen zin, legde BAM-CEO Van Rensbergen al uit op de raad van bestuur van 19 september 2008, aangezien het ontwerp intellectueel eigendom is van Noriant.”
Claeys levert commentaar: “Het goedkeuren van de DSO op 17 april 2009 was niet alleen vermetel, gelet op de context. Ze vormt ook een kantelmoment in de contractuele relatie tussen BAM, de Vlaamse regering en Noriant. Tot 17 april 2009 werd een klassieke aanbestedingsprocedure gevolgd op basis van een bestek waarin (bescheiden) kostenvergoedingen waren voorzien voor geleverde prestaties, met name het voorleggen van een ‘best and final offer’ en van een bouwaanvraag. Sinds de goedkeuring van het DSO kan Noriant aanvoeren dat een ‘meeting of minds’ is bereikt, een verondersteld akkoord afgeleid uit de handelswijze van de onderhandelingspartner en voorafgaand aan de effectieve contractsluiting. De DSO verstevigt met andere woorden een eventuele claim, bij niet-gunning, dat het bouwconsortium significant dichter dan voorheen bij het binnen halen van de opdracht stond en dat BAM ook dergelijk signaal uitzond.’ Wat zeggen de cijfers? In dat verband wordt een schadeclaim van 450 miljoen euro, bestaande uit onkostenvergoeding, maar vooral ook winstderving – 10 tot 17 procent van ongeveer 3 miljard – genoemd.
Gemiste kans
Volgens Claeys heeft de overheid, na de volksraadpleging van 18 oktober 2009 en het negatieve advies van de stad Antwerpen alles in handen gehad om gefundeerd de bouwaanvraag te weigeren en in één beweging ook de relatie met Noriant formeel te beëindigen, vanuit het evidente besef dat het project er nooit zou komen. Ze kon overmacht inroepen, wijzend op onderhandelingsexterne gebeurtenissen (resultaat volksraadpleging, negatieve adviezen, ruim elfduizend bezwaarschriften, het vervolgonderzoek van Arup/SUM) die onvermijdelijk moesten leiden tot het afbreken van de onderhandelingen met het bouwconsortium. “Hier lag dé kans voor de regering om onder het juk van hoge schadeclaims uit te raken, althans om op termijn te kunnen aanvoeren dat BAM geen nalatigheid of onzorgvuldigheid mocht worden aangewreven in de onmiddellijke aanloop naar het afbreken van de onderhandelingen. Maar de knoop werd niet doorgehakt, de bouwaanvraag bleef in behandeling. Tot vandaag.”
Europa als exitscenario?
Manu Claeys denkt dat de impasse in het Oosterweeldossier pas doorbroken kan worden wanneer de regering haar zelfgecreëerde band met Noriant, die er een is van voortschrijdende contractvorming in de feiten, doorknipt. “Dat moment dient zich dit najaar aan. Dan zal Europa de Vlaamse overheid verplichten
tot het loslaten van de bouwaanvraag en tot het uitschrijven van een volledig nieuwe aanbesteding voor het inmiddels gewijzigde Oosterweelproject. Dit zal de positie van de regering versterken bij een eventuele rechtsgang door Noriant. Voor de rechtbank kan dan aangevoerd worden: we konden niet anders, hoezeer we ook gemaakte afspraken wilden honoreren. Het ‘njet’ van Europa moet het kantelmoment worden in het Oosterweeldossier. Deze keer mag de regering de kans niet missen om de band met Noriant door te knippen. Het antwoord van Europa moet als een opportuniteit worden beschouwd om drie nefaste jaren definitief achter zich te laten. Want de vaststelling blijft: na de volksraadpleging en het negatieve advies van het college heeft de Vlaamse regering enkel nog tijd verloren bij het uitdokteren van oplossingen voor de Antwerpse mobiliteitsknoop. De uitspraak van Europa kan de kans betekenen om het BAM-tracé te schrappen, open vizieren te hanteren en de politieke energie voortaan te investeren in een correcte, gedepolitiseerde omgang met alternatieven.”
Kiezersbedrog
De uitsmijter van Manu Claeys in de richting van de twee ‘titanen’ mocht er zijn: “Dat laatste betekent ook dat de twee belangrijkste kandidaat-burgemeesters van Antwerpen ophouden met het cynische ‘afwachten’ van een milieueffectenrapport, waarvan hun partijen zelf het resultaat manipuleren. Het is immers kiezersbedrog om te stellen dat experten nu moeten oordelen over het alternatieve Meccanotracé, wanneer je vanuit de Vlaamse regering een vergunning verleende om een gevangenis te bouwen op dat tracé.”
