Wat hij dacht van zijn Amerikaanse ambtgenoot George Bush nadat hij daar op 20 juni besprekingen mee had gevoerd op het Witte Huis? ,,Ik blijf Mariza Leticia verkiezen’’, grapte Luiz Inacio "Lula" da Silva met een verwijzing naar zijn vrouw. De Braziliaanse president wilde de meningsverschillen niet benadrukken die hem van zijn Amerikaanse collega scheiden.
Want hij is op zoek naar investeringen en weet dat Washington een beslissende vinger in de pap heeft om de kredietstroom naar Brazilië open te houden. Ook Bush, die Lula had uitgenodigd als blijk van het nieuwe belang dat hij aan Brazilië in Latijns-Amerika hecht, vermeed gespierde taal. Hij heeft Brazilië nodig voor zijn troetelkind, de "Vrijhandelsovereenkomst van de Amerika’s" (FTAA) waarmee hij vanaf 2005 de hegemonie van de Verenigde Staten op het hele Amerikaanse continent hoopt te versterken.
Warme passie was er niet bij de eerste ontmoeting op het Witte Huis van de leiders van de grootste twee landen van de Amerika’s (eerder zagen ze elkaar al in december, daarna dit jaar op de G-8-top in Evian). Wel zei Bush dat hij "onder de indruk" was gekomen van de voormalige vakbondsman die in 1979 als stakingsleider een schok bezorgde aan het door Washington gesteunde militaire bewind in Brazilië. Brazilië, verklaarde Bush, "moet en kan een grote rol spelen in Zuid-Amerika…door een echt model van integratie te worden". Lula liet weten dat "het leven hem geleerd heeft om op basis van vertrouwen relaties op te bouwen…en dat Brazilië een grote partner van de VS is en kan blijven".
Dit soort diplomatieke aardigheden liet ondanks hun vaagheid iets zien van de diepe meningsverschillen over "integratie" en "samenwerking" tussen Washington en Brasilia. Zo’n verschillen zijn onvermijdelijk tussen een supermacht die uitgebreide drukkingsmogelijkheden heeft, en een gevorderd ontwikkelingsland dat door "neoliberale hervormingen" en "openstelling van de economie" veel hefbomen voor zijn ontwikkeling uit handen moest geven.
Dat Bush het na zijn onderhoud met Lula over "echte" integratie voor Brazilië had, impliceert dat Brasilia voor hem liefst geen paden bewandelt die hij als "ongepaste" integratie beschouwt. Zoals bijvoorbeeld een versterking van MERCOSUR, de Gemeenschappelijke Markt van het Zuiden die Brazilië, Argentinië, Uruguay en Paraguay groepeert, met Chili en Bolivia als geassocieerde leden.
Voor de Amerikaanse regering moet Brazilië zich eerst en vooral inschakelen in de FTAA, een initiatief dat Washington in 1994 heeft gelanceerd om alle landen van Noord- en Zuid-Amerika tegen 2005 in een "vrijhandelszone" onder te brengen.
Bush wil daarover met Brazilië en elk Latijns-Amerikaans land apart onderhandelen. Dat moet ervoor zorgen dat de VS, met hun verpletterende machtspositie, geen gesprekspartner krijgen die wat tegenwind kan blazen. Het komt erop neer dat de landen van Latijns-Amerika één voor één worden aangesloten bij een door Washington gedomineerde handelszone, in feite een uitbreiding van de al bestaande NAFTA (Noord-Amerikaanse Vrijhandelsovereenkomst) die de VS, Canada en Mexico groepeert. Chili is daar al op ingegaan door apart een "vrijhandelsovereenkomst" met Washington te sluiten . Eerder had het al bilaterale vrijhandelsakkoorden met Mexico en Canada gesloten. Daardoor is het nu in feite lid van een NAFTA-met-vier, geheel volgens de Amerikaanse strategie om de FTAA te bereiken door gewoon de NAFTA telkens met een apart land uit te breiden (de zogeheten "NAFTA-plus" strategie).
Brazilië is daar niet over te spreken. Want voor dat land liggen de kaarten anders. Het heeft onder grote Amerikaanse druk al moeten instemmen met 1 januari 2005 als ingangsdatum voor de FTAA – een datum die het eigenlijk veel te vroeg acht omdat het eerst de regionale integratie in Latijns-Amerika wil aansterken (Mercosur een nieuwe impuls geven én uitbreiden met de Gemeenschap van Andijnse Staten CAN: Bolivia, Colombia, Ecuador, Peru, Venezuela).
Nationale burgerij
Brazilië is het enige land in Latijns-Amerika met een gesofistikeerde industriële structuur in een aantal grote sectoren. Het heeft, ondanks de gevorderde "privatiseringen" (meestal verkoop van overheidsbedrijven aan buitenlandse concerns om schulden te kunnen afbetalen), nog grote én efficiënte staatsbedrijven die een rem vormen op het verder doordringen van internationale concerns in Brazilië. Daarnaast telt het ook grote conglomeraten van private Braziliaanse ondernemers.
De leiders van die sectoren vormen een nationale burgerij, die bang is dat haar banken en bedrijven worden weggeveegd door veel machtiger Amerikaanse concurrenten als het land in een "vrijhandelszone" als de FTAA wordt ondergebracht.
Tegelijk ziet die nationale burgerij wel iets in ruimere toegang voor haar producten tot de Amerikaanse markt. Daarom is ze niet helemaal gekant tegen een FTAA, op voorwaarde dat die haar inderdaad die toegang bezorgt.
Maar ze wantrouwt het als Washington over "vrijhandel" spreekt en daarbij weigert de daad bij het woord te voegen door anti-dumpingwetten en andere procedures te handhaven die de Braziliaanse uitvoer naar de VS sterk inperken. Die beperkingen schaden juist veel van de meest competitieve Braziliaanse exportproducten (wat ingaat tegen de dogma’s van de zogeheten globalisering, die geheel in de lijn van 18de eeuwse ideeën voorhouden dat elk land zich moet specialiseren in "wat het het best kan produceren"). In 2001 berekenden Braziliaanse functionarissen dat het land als gevolg van die beperkingen jaarlijks een verlies van 10 miljard dollar aan exportinkomsten leed.
De grote Braziliaanse industriëlen willen wel een betere positie afdwingen van de VS. Maar ze willen niet dat het tot grote spanningen komt. Daarom verwachten ze dat Lula zich houdt aan de verplichtingen inzake de 260 miljard dollar grote buitenlandse schuld. Brazilië mag voor hen zeker niet breken met het IMF. Ze vrezen dat dit tot zo’n instabiliteit leidt, dat de business er in gevaar door komt.
Alleen als MERCOSUR onderhandelen
Deze achtergrond helpt het standpunt verklaren dat Lula bij Bush verdedigde. Dat houdt in dat Brazilië zich houdt aan de verplichtingen van zijn buitenlandse schuld zoals die onderhandeld worden met het IMF – een waarborg tegen een drastischse ommekeer van de neoliberale koers.
Het houdt ook in dat Brazilië zich niet uitspreekt tégen de FTAA, maar volhoudt dat de prioriteit gaat naar uitbouw van de MERCOSUR. Alleen als blok, als MERCOSUR, kan met Washington over de FTAA worden onderhandeld, oordeelt Brasilia, want elk apart zouden de Latijns-Amerikaanse landen een veel te zwakke onderhandelingspositie hebben. Daarom was het zo boos over de bilaterale vrijhandelsakkoorden die Chili heeft gesloten. “Een dolk in de drug van regionale integratie,” sneerde het.
Maar Lula stond terzake niet sterk in Washington. Want MERCOSUR leidt een zieltogend bestaan als gevolg van de financiële crisissen die de regio sinds 1998 teisteren. Een devaluatie in Brazilië moest dat land een failliet helpen besparen, maar had zware gevolgen voor MERCOSUR. Want in Argentinië bleef de pariteit van de munt met de dollar gelden, en dat kelderde de Argentijnse export naar Brazilië, terwijl de toevloed van goedkoper geworden Braziliaanse producten veel Argentijnse bedrijven de kop kostte. Daarbij kwam dat Buenos Aires onder de corrupte president Carlos Menem (1990-1999) in MERCOSUR de rol speelde van een Amerikaans Paard van Troje. Een beetje zoals Chili nu, fluistert Brasilia, en een beetje zoals Groot-Brittannië en de aankomende Oost-Europese leden in de Europese Unie.
“Amerika voor de Amerikanen”
Het is niet geweten of Lula bij Bush opnieuw zijn verzet uitsprak tegen de illegale oorlog die de VS tegen Irak voeren. Wel is gebleken dat de oorlog tegen Irak voor veel Brazilianen heeft bevestigd dat de VS onder Bush een imperialistische macht zijn, een ,"schurkenstaat" die de grootste bedreiging vormt voor de wereldvrede.
Dat heeft het wantrouwen tegen de VS en het verzet tegen de FTAA aanzienlijk aangeblazen. Wie dezer dagen de term FTAA tegenover Braziliaanse functionarissen uitspreekt, krijgt het gevoel dat hij een onbetamelijk woord heeft gesproken en beter zijn mond gaat spoelen. Als we niet oppassen, vrezen velen op het Itamaraty, het Braziliaans ministerie van Buitenlandse Zaken, leidt een FTAA naar de vervulling van het aloude motto (1823) waarmee de VS aanspraak maakten op het hele Amerikaanse continent: "Amerika voor de Amerikanen" (zonder Europeanen, onder dominantie van de VS). Brazilië, benadrukken ze, moet Washington duidelijk maken dat ook Brazilië en andere Latijns-Amerikaanse staten "Amerikanen" zijn.
Het verhoogde wantrouwen jegens de VS heeft de druk op Lula vergroot om inzake de FTAA het been stijf te houden. Een maand voor zijn onderhoud op het Witte Huis zei Lula: "Brazilië zal deelnemen aan de onderhandelingen over de FTAA; maar het moet zijn soevereiniteit verdedigen, net zoals de Verenigde Staten dat zouden doen". Zijn verklaring viel samen met een harde verklaring van de Amerikaanse handelsgezant Robert Zoellick. Die zei dat de VS "het Braziliaanse voorstel niet aanvaarden om een akkoord te onderhandelen tussen MERCOSUR en de VS".
(Uitpers, nr. 44, 4de jg., juli-augustus 2003)
