Het gebeurt niet zo gauw, een boek lezen over een onderwerp dat je kent, zelfs redelijk goed kent en toch een golf van tot dan ongekende details en nieuwigheden over je heen krijgen. Het is een les in bescheidenheid en het geeft een enorm goed gevoel: er valt altijd bij te leren!
Het overkwam me met Greg Grandin’s boek over de geschiedenis van de twee Amerika’s, Noord en Zuid. Vijfhonderd jaar samenvatten in 600 pagina’s, het is geen sinecure, met een studie van alle briefwisseling, van alle voorbereidende nota’s van de grote conferenties, het geeft inderdaad nieuwe inzichten.
Het is onmogelijk dat hier allemaal samen te vatten.
Wel wil ik een paar voorbeelden geven van details die een inside blik in de geschiedenis helpen mogelijk maken en drie punten bespreken.
Het was in de 16de eeuw, de periode dat de Spanjaarden moordend door Noord en Zuid-Amerika trokken dat de Engelsen precies hetzelfde deden en met evenveel wreedheid Ierland aanpakten. De oogsten werden vernield, hele dorpen in brand gestoken, het vee werd gedood. De onvermijdelijke hongersnood leidde tot kannibalisme.
De Engelsen namen kennis van de eerste geschriften van Bartolomé de las Casas, de zwarte legende en dat was voor hen paapse wreedheid. Protestanten vonden zichzelf modern en rationeel. De wreedheden die we zagen in onze westerns waren echter ‘Irish tactics’ en hadden de inheemsen in Noord-Amerika gekopieerd van de Engelsen.
Wist iemand dat de veertienjarige Fidel Castro een brief schreef naar de Amerikaanse president Roosevelt om hem een briefje van 10 Dollar te vragen en hem in ruil toegang tot de Cubaanse ijzerertsmijnen aan te bieden? ‘Als je ijzer nodig hebt om je schepen te maken, zal ik je tonen waar de grootste voorraden liggen’.
En dan, is het kelen van mensen een specialiteit van islamitische groepen? Wel nee, het was een geliefkoosde activiteit van de door de VS gefinancierde contra’s in Nicaragua. Ze gebruikten daarvoor hun beroemde Ka-bar messen en vernielden bij voorkeur scholen en ziekenhuizen.
Tijdens de Mexicaanse revolutie werd president Madero vermoord met medeplichtigheid van de VS-ambassadeur, net voor Woodrow Wilson aan de macht kwam. Na Madero kwam echter Huerta, voor Wilson een vertegenwoordiger van het brutale militarisme en katholieke bekeringsijver. Hij vond het daarom beter zijn ‘vrienden’ Pancho Villa, Emiliano Zapata en Venustiano Carranzo te steunen en van wapens te voorzien, ondanks de bijzonder grote belangen van de VS in Mexico.
Panamerikaanse vriendschap
Op drie punten wil ik iets dieper ingaan.
Eén, de Monroe doctrine. Ze ontstond in 1823 met de State of the Union van president Monroe. Die vond vooral dat de Europeanen uit Amerika moesten wegblijven en dat de ‘nieuwe wereld’ niet voor verdere kolonisatie in aanmerking mocht komen.
De landen van het Zuiden jubelden, maar al gauw bleek dat de tekst zeer ambigu was en de ambities zeer tegenstrijdig. Voor de Republikeinen was het vooral een zet tegen de monarchisten, voor hen kwamen de mensenrechten voor de eigendomsrechten.
De VS gebruikte de doctrine ook voor hun eigen interventies, zodat duidelijk werd dat het in plaats van een antikoloniaal instrument eigenlijk een imperialistisch opzet was.
Trouwens de tekst zelf sprak over een ‘defense of conquest’ en zelfs het Hooggerechtshof bevestigde dat veroveringen konden dienen als bewijs van soevereiniteit.
Toch ging de Monroe doctrine erg lang mee en ze werd nog gebruikt in de discussies rond de stichting van de VS. Vooral de landen van het zuiden zagen er een instrument in om hun eigen soevereiniteit veilig te stellen.
Het idealisme van president Wilson, tijdens en na de Eerste Wereldoorlog was er sterk door beïnvloed. Hij stelde de nieuwe wereld als model voor de oude, daarom moest de Monroe doctrine worden geherdefinieerd en kon ze niet langer enkel nationale belangen dienen. Ze moest worden wat Latijns-Amerika er onder verstond, een pact voor vrede en solidariteit, erkenning van nationale soevereiniteiten. Men wilde ze zelfs de ‘Bolivar doctrine’ gaan noemen. Wilson wilde de Monroe doctrine universeel maken, een soort wereldwijde ‘common law’ hoewel ze voor de VS altijd gekoppeld bleef aan een unilateraal nationalisme. Op die manier werd ze natuurlijk wel een koloniaal prerogatief, eerder dan een antikoloniaal humanisme.
President Roosevelt zei later: “laat de VS met Mexico omgaan als Europa met de Balkanlanden, noch de Europese noch de Aziatische landen moeten er zich mee moeien.”
Goed nabuurschap
Diezelfde Roosevelt ontwikkelde met de landen van Zuid-Amerika echter wel een goede relatie van wederzijds respect. De periode van de New Deal was ook de periode van het opkomend fascisme en daar was in Zuid-Amerika geen gebrek aan. Daarom wilde Roosevelt zijn sociale revolutie exporteren want men begreep dat het fascisme niet kon verslagen worden zonder een sociaal-democratisch panamerikanisme. Weet men trouwens dat de moeder van Che Guevara bij één van de eerste antifa groepen in Argentinië was?
Het verklaart ook waarom de VS niet zijn geïntervenieerd toen Lázaro Cárdenas in Mexico de olie-industrie nationaliseerde en een uitvoerig sociaal programma invoerde. De angst voor het fascisme zat er diep in.
Vandaag is men dit makkelijk vergeten: feodalisme is de voedingsbodem voor het fascisme dat best met sociale rechtvaardigheid wordt bestreden. ‘Werk, brood en een dak boven het hoofd’, het is jarenlang de grote slogan gebleven.
Invloed op de Verenigde Naties
Het grote verschil tussen Noord- en Zuid-Amerika is altijd de hang van het Zuiden naar internationalisme en humanisme geweest, tot vandaag. Democratie was voor het Zuiden eigenlijk altijd sociaal-democratie.
Het is in de contacten met het Zuiden dat bij Roosevelt en zijn medewerkers de eerste ideeën voor de stichting van de Verenigde Naties na de Tweede Wereldoorlog zijn ontstaan. ‘Amerika voor Amerika’ zei het Noorden, ‘Amerika voor de mensheid’ antwoordde het Zuiden.
Helaas is met het begin van de Koude Oorlog de aandacht voor het Zuiden volledig verloren gegaan. Er was een nieuwe vijand: het communisme en daar tegen kon enkel repressie helpen. Volgt dan de beter bekende geschiedenis van de vele interventies om alles wat naar links overhelde meteen de kop in te drukken.
Voor wie geïnteresseerd is in de linken met het verleden en de wisselende, moeilijke verhouding tussen Zuid- en Noord-Amerika is dit een zeer aan te bevelen boek.
