Een korte evaluatiereflectie over het feminisme in Spanje
Vorige zaterdag lieten de Spaanse feministes ter gelegenheid van de Internationale Vrouwendag van zich horen in de straten van Madrid en Barcelona. Ook elders in het land haalden ze spandoeken en trommels uit de kast en schraapten ze hun keel. In de Catalaanse hoofdstad riepen de vrouwen om meer gendergelijkheid in de zorg, zowel thuis als in de sector. In de Spaanse hoofdstad klonken de antiracistische feministes het luidst. Op andere plekken bleef de focus gericht op het geweld tegen vrouwen. De spandoeken van de Spaanse feministes waren geen voer voor lichtgeraakte mannen, wel voor empathische mannen die kunnen lachen met een spandoek als Manolo, waar blijft mijn sandwich?! Bruggenbouwers met humor waren overal in Spanje aanwezig. Maar meestal was de toon scherper, directer, soms ook aanvallender. De vrouwen die iedere 8M (8 maart) op straat komen, zijn geen tamme katjes. Ze zeggen al jaren waar het op staat, of het bevalt of niet. En dat is nodig. In het rauwe en grofkorrelige Spanje is strijd zelden meedogend. Zachtmoedige barricades hebben er geen schijn van kans. Eufemismen evenmin. Het is recht door zee, puur, eerlijk, duidelijk. Het is ook de enige manier om rechtop te blijven en zaken te verwezenlijken.
Door die hardvochtige houding heeft het feminisme in Spanje op korte tijd veel vruchten afgeworpen. De tijden van de onverzadigbare don Juans en ontembare Carmens –voor zover die ooit beantwoordden aan de werkelijkheid- zijn voorbijgestreefd. Spanje hoort al jaren bij de Europese koplopers inzake feministische praktijk en gelijkekansenbeleid. Dat op Vrouwendag jaar na jaar zoveel señoras op straat komen, is geen teken van ontluikende emancipatie, maar vooral een symptoom van de sterkte van deze beweging. Want Spanje komt van ver, heel ver. Hoewel het land een feministische voorgeschiedenis kent die min of meer dezelfde ontwikkelingsfases heeft doorgemaakt als de andere West-Europese landen en het gedurende de Tweede Spaanse Republiek (1931-1936) zelfs een van de meest vooruitstrevende beleidsvisies inzake vrouwenrechten had, waaronder het algemeen stemrecht voor alle volwassenen vanaf 23 jaar (1933), kende Spanje door de implantatie van een reactionaire en ultrakatholieke dictatuur bijna vier decennia van vrouwelijke rechteloosheid, onderdrukking en onderwerping. Maar nauwelijks liet de dictator het loodje, of de vrouwenbeweging kwam in gang: ‘Zeventien dagen na de dood van Franco vierden de Spaanse vrouwen de eerste Jornadas por la Liberación de la Mujer,’ schreef de Spaanse journaliste Nuria Varela in Feministas para principiantes. Die samenkomsten voor de bevrijding van de vrouw werden het startschot voor het nieuwe feminisme dat zich eindelijk kon organiseren en profileren binnen een democratisch regime. Het activisme vond onmiddellijk aansluiting bij een bloeiende, vrijgevochten en rebelse jongerencultuur die lak had aan zowat alle morele instellingen en sociale gedragscodes die de dictatuur had opgelegd. In één generatie tijd wurmden de Spaanse vrouwen zich terug in het publieke leven. Ze studeerden, rookten, gingen op café, pleegden abortus, scheidden en hoefden niet meer te luisteren naar hun vaders, broers of pastoors. Maar de ondergrond van dit vrijheidsfeest was nog steeds a men’s world, de geest bleef die van de geprivilegieerde macho. Vele deuren bleven gesloten, het geweld op vrouwen werd geminimaliseerd of ontkend, mannen gingen vaak vrijuit. De juridische gelijkheid van vrouwen bevatte veel systeemfouten, die vooral door mannen in stand werden gehouden. Thuis bleven de vrouwen de was en de plas doen, de kinderen voeden en opvoeden en de zorg voor de ouders op zich nemen. Feministische vrouwenbewegingen verzetten zich hiertegen, maar vonden geen publieke steun of overheidsinstellingen die hun klachten, eisen en verlangens optilden tot beleidsacties.
Spaanse overheidscampagne tegen gendergeweld uit 2021. Foto van een krantenknipsel: Sarah De Vlam
De gruwelijke moord op Ana Orantes (1997) door haar ex-partner, nadat ze op een televisieplateau had getuigd over het huiselijke geweld waarvan ze jarenlang slachtoffer was geweest, schudde de Spaanse samenleving wakker en doorbrak het taboe op het outen van gendergeweld. Het werd een nieuw startschot. In 2004 werd de eerste wet tegen gendergeweld gestemd en in 2008 werd het Ministerie voor Gelijke Kansen in het leven geroepen, met als specifiek doel het geweld tegen vrouwen en de feminicides terug te dringen. Beide initiatieven gebeurden onder socialistisch mandaat. Het betekende de geboorte van het institutionele feminisme, dat zich ondanks het beperkte budget door de economische crisisjaren strijdvaardig toonde in het creëren van een feministische pedagogie die zijn effect niet miste. De Spanjaarden ontwikkelden een toenemende solidariteit met de slachtoffers en toonden zich steeds ontvankelijker om ook de dynamieken die tot vrouwengeweld en -discriminatie leidden, af te wijzen. De veranderende mentaliteitswijziging verminderde drastisch de collectieve compliciteit en vergevingscapaciteit waarop ‘de machoman’ altijd had kunnen rekenen. En mannelijke agressie, bezitterig gedrag en dominantie werden nog zelden geconcipieerd als passioneel, laat staan romantisch. Het aantal aangiftes nam toe en het aantal feminicides daalde. Gewelddadige partners kregen gevangenisstraffen, enkelbanden en contactverbod. ¡Ni una más! (Niet één meer!) scandeerden buurtbewoners telkens een vrouw door haar partner of ex-partner werd omgebracht. Het aantal dodelijke slachtoffers plafonneerde na 2008 tussen vijftig en zestig vrouwen per jaar.
Feministische campagnes uit Catalonië 2025. Foto uit krantenknipsels: Sarah De Vlam
In de zomer van 2016 werd de Spaanse samenleving voor een tweede keer door elkaar geschud door een groepsverkrachting tijdens de San Fermín feesten in Pamplona. Niet alleen het seksuele geweld, maar ook de houding van de rechter om de jongensgroep slechts te veroordelen voor seksueel misbruik en niet voor verkrachting omdat het benevelde slachtoffer geen weerstand had geboden, leidde tot diepe verontwaardiging. Later werd duidelijk dat de Manada (roede), zoals de groep zichzelf noemde op Whatsapp, de verkrachting collectief had gepland en bewust een passief slachtoffer hadden uitgekozen. Een nieuwe veroordeling volgde, maar de zaak zinderde na. De Manada maakte duidelijk dat niet alleen fysiek maar ook seksueel geweld deel moest worden van het feministische beleid. In 2020 zette de kersverse radicaal-linkse minister van Gelijke Kansen, Irene Montero, een feministisch offensief in. Ze vermenigvuldigde het budget, voerde openlijk strijd tegen het machismo en patriarchaat, vuurde tientallen campagnes af op de Spaanse burgers, en liet drie ingrijpende wetten stemmen: een verruiming van de rechten op abortus, een leeftijdsverlaging voor transgenderrechten naar 16 jaar en een wettelijke omkadering rond seksuele toestemming, die de naam Sí es Sí (Ja is Ja) kreeg. De wet wilde komaf maken met de grijze zone van de vrije wil, die vrouwen nog steeds benadeelde in het geval van een juridisch proces tegen de aanrander of verkrachter. Iedere vorm van seksuele opdringerigheid werd daardoor strafbaar indien het slachtoffer niet had aangegeven in te stemmen met de vraag naar seks. Ook ongewenste seksuele intimiteiten van kleiner kaliber vielen onder de wet. Toen voetbalster Jenny Hermoso na het behalen van de wereldbeker in 2023 ongewild een kus op de mond kreeg van voetbalfederatievoorzitter Luis Manuel Rubiales, stond het land in rep en roer en was de verontwaardiging groot. Maar het incident ontlook eveneens de groeiende verdeeldheid over de nieuwe seksuele moraal. Er volgde geen sereen debat. Beide partijen pootten zich vast in radicale standpunten en spuugden op elkaar. Het kind van het beloftevolle Spaanse feminisme leek zo met het badwater weg te vloeien.
Het resolute Spaanse instellingsfeminisme kreeg goede internationale rapporten en verbaasde vele Europeanen, maar in Spanje zelf groeide de weerstand. Voor de gematigde tegenstem drong het doordreven en belerende paternalisme te ver door in de privésfeer en de sociale gedragscodes. De radicale tegenstanders kregen de ergernissen over Montero’s beleid cadeau en gebruikten het als brandstof om de ontwapende ‘machoman’ in eer te herstellen. Een toenemend aantal Spanjaarden bleek daar niet ongevoelig voor. Recent onderzoek toont aan dat de reactionaire tegenstem aan kracht wint, niet alleen bij de rechtse en radicaal rechtse bevolking, maar ook bij de jongste Spanjaarden, waar een conservatieve mentaliteitswijziging in opgang is. Een klein kwart vindt dat een thuisblijvende en zorgende man minder man is en de helft meent dat Spanje de afgelopen jaren te ver is gegaan in het gelijke rechten beleid. De generatie Z scoort ook het laagst op de stelling dat vrouwen meer last hebben van gendergeweld dan mannen. De innesteling van regressieve denkkaders veroorzaakt kopzorgen bij de feministische bewegingen. Na jarenlang institutioneel feminisme is er duidelijk nood aan een breed en out of the box denkend veldonderzoek dat erin slaagt de catacomben van de reactionaire ideeënkweekvijvers te bereiken zonder het wijzende vingertje op te steken. Wil Spanje haar feministische voortrekkersrol behouden, dan zal het een charmeoffensief moeten inzetten die vooral jongeren meesleept in een verhaal waarin zowel meisjes als jongens zich en vrij en veilig voelen. Want dat is toch wel de matchbal die het Spaanse institutionele feminisme de laatste jaren miste. De diversiteit aan boodschappen voorbije zaterdag toonde alvast aan dat de vrouwenbeweging meerstemmig genoeg is om een nieuw scenario uit te schrijven en zo haar puike werk verder te zetten.
Sarah De Vlam
Bronnen voor dit artikel:
La igualdad de género pierde empuje, La Vanguardia, 9/3/2025
Cuando el maltrato dejó de ser un asunto privado, La Vanguardia, 5/5/2024
Bijlage bij de krant El Periódico, 8/3/2025
Algo habremos hecho. Avances llevados a cabo por el Ministerio de Igualdad del Gobierno de España durante la XIV legislatura, Ministerio de Igualdad, 2024.
Varela Nuria, Feminismo para principiantes, 2008
